طلیعه
ششمین پیشوای شیعیان جهان امام صادقعلیهالسلام در 17 ربیع الاول سال 83 هجری قمری در شهر مدینه به دنیا آمد. پدر بزرگوارش حضرت امام محمد باقرعلیهالسلام و مادر ارجمندش‌ام فروه، دختر قاسم بن محمد بن ابی بكر است.
نام مباركش جعفر، كنیه‌اش ابو عبدالله و ابو اسماعیل، و القاب شریف آن گرامی؛ صادق، صابر، فاضل و طاهر است. (1)
حضرت صادقعلیهالسلام امامت خود را همزمان با شهادت پدرش حضرت باقرعلیهالسلام از سال 114 هجری قمری آغاز كرد و در عصر حكومت خلفای ستمگر اموی به ترتیب: هشام بن عبدالملك، ابراهیم بن ولید، مروان بن محمد و پس از انقراض سلسله امویان، در عصر عبدالله سفاح و منصور دوانیقی از خلفای عباسی، رهبری اهل ایمان را به عهده گرفت.
آن پیشوای مذهب آزادگان، پس از انجام وظایف امامت، در سال 148 هجری قمری در سن 65 سالگی به دست منصور دوانیقی، دومین خلیفه عباسی مسموم شد و در مدینه منوره به شهادت رسید و پیكر مطهرش در قبرستان بقیع به خاك سپرده شد.
آن رهبر فرزانه در طول 34 سال امامت با بركت خویش، نقش ارزنده‌ای در گسترش فرهنگ متعالی اسلام ایفا كرد. در این فرصت به مناسبت شهادت آن گرامی، به برخی رهنمودهای رهبر دوراندیش مذهب جعفری در ارتباط با ویژگیهای مدیران دولت اسلامی می‌پردازیم.
عدالت‌محوری
از اوصافی كه می‌توان برای یك مدیر مؤمن و شایسته مطرح كرد، اهتمام به عدالت اجتماعی و عدل‌محور بودن است. این واژه مقدس كه در قرآن كریم و متون روایی اسلامی به طور گسترده، مطرح و بر فراگیر بودن آن تأكید شده است، مفهومی پربار، امیدآفرین و نشاط انگیز دارد.
خداوند با تأكید فراوان به گسترش عدالت اجتماعی و سیاسی در لایه‌های گوناگون جامعه اسلامی عنایت ورزیده است و به اهل ایمان فرمان می‌دهد: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُون»؛ (2) «ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! برای خدا قیام كنید و از روی عدالت گواهی دهید، مبادا دشمنی با گروهی، شما را به ترك عدالت [و انصاف] متمایل كند. عدالت پیشه كنید كه به تقوا نزدیك است و تقوای الهی پیشه كنید كه خداوند نسبت به آنچه انجام می‌دهید با خبر است.»
امام صادقعلیهالسلام درباره الگوی مدیران حكومت اسلامی، یعنی حضرت محمد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: «آن بزرگوار، چنان عدالت را در برنامه‌های مدیریتی خود به مرحله عمل درآورده بود كه حتی لحظات خود را در جلسات عمومی در میان حاضران تقسیم می‌كرد و در نگاه خودش بین افراد، تبعیض قائل نبود.» (3)
رسول اكرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله همواره می‌فرمود: «وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَكُم؛ (4) من مأمور شده‌ام كه عدالت را میان شما برقرار سازم.»
قاطعیت در اجرای عدالت
اساسا یك مدیر عادل، همزمان با اجرای عدالت در تمام ابعاد آن، ناچار است برای اجرای عدالت با مفسدان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مروجان فساد، فحشا و بی‌بندوباری، بر هم زنندگان عزت و استقلال كشور و سایر موانع عدالت مقابله كند.
امام ششم در این باره فرمود: «لَا یقِیمُ النَّاسَ إِلَّا السَّیفُ؛ (5) تنها شمشیر، مردم را استوار می‌گرداند.»
آری در سایه مدیریت مدیران عدالت محور، باید اهل تقوا و انسانهای پاكدامن، در آسایش زندگی كنند و خائنان و افراد آلوده‌دامن در هراس به سر برند. به همین سبب، صادق آل محمدعلیهالسلام می‌فرماید: «حَدٌّ یقَامُ لِلَّهِ فِی الْأَرْضِ أَفْضَلُ مِنْ مَطَرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ (6) اجرای یك مورد حد برای خدا در زمین بهتر از باریدن چهل روز باران خواهد بود.»
در اینجا شایسته است كه آن سخن تاریخی از مولای عدالت‌پیشگان را به یاد آ‌وریم كه به عبیدالله بن عباس ـ یكی از مدیران حكومت علوی، كه از جاده صداقت و عدالت خارج شده و به بیت‌المال خیانت كرده بود ـ عتاب كرد و در آخر فرمود: «وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ فَعَلَا مِثْلَ فِعْلِكَ الَّذِی فَعَلْتَ مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِی هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّی بِإِرَادَةٍ حَتَّى آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا؛ (7) به خدا سوگند! اگر حسن و حسین چنان می‌كردند كه تو انجام دادی از من روی خوش نمی‌دیدند و به آرزو نمی‌رسیدند تا آنكه حق را از آنان باز پس ستانم.»
اشتیاق به خدمت
دولتمردان پیرو مذهب جعفریعلیهالسلام همواره خود را در مقابل مشكلات مردم، مسئول می‌دانند و برای رفع نیازها و گرفتاریهای اهل ایمان با تمام وجود اقدام می‌كنند.
آنان ریاست و منصب دولتی را هرگز به عنوان یك طعمه چرب و نرم حساب نمی‌كنند؛ بلكه فرصت و وسیله‌ای برای احقاق حقوق محرومان و مستضعفان جامعه می‌شمارند و تلاش می‌كنند تا زمانی كه مشكل برادر دینی و ایمانی خود را حل نكرده‌اند، به آسایش و راحتی خود نیندیشند.
یك كارگزار و مدیر با ایمان در جامعه اسلامی، این نوای ملكوتی ششمین پیشوای شیعیان جهان را با گوش جال می‌شنود و نصب العین خود قرار می‌دهد كه: «أَیمَا مُؤْمِنٍ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً وَ هُوَ مُعْسِرٌ یسَّرَ اللَّهُ لَهُ حَوَائِجَهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ سَتَرَ عَلَى مُؤْمِنٍ عَوْرَةً یخَافُهَا سَتَرَ اللَّهُ عَلَیهِ سَبْعِینَ عَوْرَةً مِنْ عَوْرَاتِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ فِی عَوْنِ الْمُؤْمِنِ مَا كَانَ الْمُؤْمِنُ فِی عَوْنِ أَخِیهِ فَانْتَفِعُوا بِالْعِظَةِ وَ ارْغَبُوا فِی الْخَیرِ؛ (8) هر مؤمنی گرفتاری مؤمنی در سختی افتاده را برطرف كند، خداوند حوایج دنیا و آخرتش را آسان می‌گرداند و هر مؤمنی عیب مؤمنی را بپوشاند كه [آن مؤمن] از آن می‌ترسد، خداوند 70 عیب دنیوی و اخروی او را می‌پوشاند و تا زمانی كه مؤمن در جهت یاری به برادرش باشد، خداوند او را یاری می‌كند. پس بوسیله موعظه و پند سود ببرید و در كار خیر رغبت داشته باشید.»
دولتمردان و مدیرانی كه كانون مهر و محبت و رحمت‌اند و با گشاده‌رویی و اشتیاق تمام به خدمت مردم می‌پردازند، در قلب جامعه و در دل انسانها جای دارند. آنان با عمل پسندیده خود در روح و جان مردم نفوذ می‌كنند و پیوسته بر اثر لطف الهی از پشتیبانی مردم برخوردارند و عزت و احترام خواهند داشت.
امام صادقعلیهالسلام در پیام ارزشمندی به مدیران و آحاد جامعه اسلامی چنین توصیه فرمود: «یحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمِینَ الِاجْتِهَادُ فِی التَّوَاصُلِ وَ التَّعَاوُنُ عَلَى التَّعَاطُفِ وَ الْمُوَاسَاةُ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ وَ تَعَاطُفُ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ حَتَّى تَكُونُوا كَمَا أَمَرَكُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رُحَماءُ بَینَهُم؛ (9) بر مسلمانان شایسته است كه در پیوستن كوشش كنند و در مهرورزی و عطوفت نسبت به یكدیگر مشارك و همكاری كرده و مواسات نسبت به حاجتمندان داشته باشند. و عطوفت آنان نسبت به هم به گونه‌ای باشد كه خداوند در قرآن شما را به آن امر كرد و فرمود: مؤمنین با همدیگر مهربانند.»
در حقیقت، خدمت به برادران دینی بالاترین عبادتی است كه هیچ امر خیری به درجه آن نمی‌رسد. آن گرامی فرمود: «خداوند متعال به چیزی همانند گام برداشتن در راه خدمت و نیكی به برادران دینی عبادت نشده است.» (10)
ساده‌زیستی و اجتناب از اشرافی‌گری
مدیران شایسته در حكومت اسلامی، ساده‌زیستی را یك خصلت خداپسندانه و باعث رسیدن به كمالات روح و ارتقای كیفی در انجام كارهای جامعه و خدمت به مردم می‌دانند.
آنان همواره این اندیشه خداپسندانه را در ذهن خود می‌پرورانند كه مهم‌ترین راز و رمز توفیق رسول گرامی اسلام‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه هدیعلیهمالسلام در جذب دلهای مشتاق سعادت، خصلت ساده‌زیستی و تواضع در برخورد با مردم بوده است.
آنان می‌دانند كه: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ یقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَیلَا یتَبَیغَ بِالْفَقِیرِ فَقْرُه؛ (11) خداوند بزرگ بر پیشوایان عادل واجب كرده است كه خود را با مردم ناتوان برابر قرار دهند تا تنگدستی، فرد مستمند را به طغیان و سركشی وادار نكند.»
امام صادقعلیهالسلام دلدادگان به مظاهر دنیوی را مذمت كرد و فرمود: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ عَبَدَ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَم؛ (12) مشمول لعن و غضب خداست، كسی كه بنده درهم و دینار باشد.»
آن گرامی درباره ضرورت زندگی ساده و بی‌آلایش مدیران و رهبران جامعه اسلامی می‌فرمود: «فَإِنَّ اللَّهَ یعْلَمُ أَنِّی وَاجِدٌ أَنْ أُطْعِمَهُمُ الْحِنْطَةَ عَلَى وَجْهِهَا وَ لَكِنِّی أُحِبُّ أَنْ یرَانِی اللَّهُ قَدْ أَحْسَنْتُ تَقْدِیرَ الْمَعِیشَةِ؛ (13) خدا می‌داند كه من می‌توانم خانواده‌ام را با خرمای خوب اطعام نمایم [و به بهترین صورت زندگی كنم]؛ اما دوست دارم خداوند مرا در حال برنامه‌ریزی صحیح زندگی ببیند.»
آری دلبستگی به دنیا علاوه بر اینكه مانع كمال انسان و باعث بدبینی عموم مردم است؛ باعث می‌شود تا یك مدیر در لذتهای زودگر دنیا غوطه‌ور شود و از نوع محرومیتهای طبقات نیازمند جامعه غافل باشد.
كارگزاران پیرو اهل بیتعلیهمالسلام هرگز این سخن گهربار امام صادقعلیهالسلام را فراموش نمی‌كنند كه فرمود: «إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُجَاوِرَ الْجَلِیلَ فِی دَارِهِ وَ تَسْكُنَ الْفِرْدَوْسَ فِی جِوَارِهِ فَلْتَهُنْ عَلَیكَ الدُّنْیا وَ اجْعَلِ الْمَوْتَ نُصْبَ عَینِكَ وَ لَا تَدَّخِرْ شَیئاً لِغَدٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ لَكَ مَا قَدَّمْتَ وَ عَلَیكَ مَا أَخَّرْتَ؛ (14) اگر دوست داری كه در درگاه الهی با خدا همنشین شوی و در بهشت در جوار حضرت باریتعالی مسكن گزینی، باید دنیا [و مظاهر فریبنده آن] در نظر تو پست و خوار باشد. مرگ را نصب العین خود قرار بده [و برای خود در این دنیا] چیزی ذخیره نكن و بدان آنچه قبلا از اعمال نیك در این دنیا برای جهان آخرت تقدیم داشته‌ای به حال تو سودمند خواهد بود و از كارهای نیك كه انجام آنها را به تأخیر انداخته‌ای ضرر خواهی كرد.»
از منظر امام صادقعلیهالسلام یك مسلمان با ایمان با زندگی ساده، بی‌پیرایه و دل كندن از علایق دنیوی و زرق و برق آن، سعادت خود را در هر دو جهان تضمین می‌كند.
امام خمینیقدسسرّه درباره ضرورت ساده‌زیستی مسئولان حكومتی می‌فرمود: مصیبتهایی كه ملتها می‌كشند از این است كه متصدیان امورشان از قشر مرفه و از اشراف و اعیان جامعه، در پی این هستند كه ثروتشان را زیاد كنند. (15)
آن بزرگوار در فراز دیگری از سخنانش خطاب به دولتمردان و روحانیان صاحب منصب كشور می‌فرماید: «اگر روزی از نظر زندگی از مردم عادی بالاتر رفتید بدانید كه دیر یا زود مطرود می‌شوید.» (16)
«شما گمان نكنید اگر با چندین اتومبیل بیرون بیایید وجهه‌تان نزد مردم بزرگ می‌شود. آن چیزی كه مردم به آن توجه دارند و موافق مذاق عامه است این است كه زندگی شما ساده باشد؛ همان گونه كه سران اسلام و پیغمبر اسلام‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و امیرمؤمنانعلیهالسلام و ائمه ماعلیهمالسلام زندگی‌شان ساده و عادی بود؛ بلكه پایین‌تر از عادی.» (17)
امانتداری و صداقت
از مهم‌ترین نیازهای عصر ما میان آحاد جامعه به ویژه متولیان امور حكومتی، تقویت و ترویج خصلتهای زیبای امانتداری و راستگویی است؛ زیرا فراگیر شدن پدیده دروغ، خیانت، دورویی و نفاق آثار و تبعات منفی و ناشایستی در جامعه دارد و لازم است كه در عزل و نصبهای مدیران، این ویژگیها با كمال جدیت پیگیری، و تشویق و تنبیه افراد به طور شفاف با این معیارهای پسندیده انجام شود.
باید افراد چاپلوس، دروغگو و خیانت‌پیشه طرد، و انسانهای امین و درستكار شناسایی شوند و در مصدر امور قرار بگیرند. آشكار كردن آثار و بركات امانتداری و صداقت، آموزش عملی و تشویق انسانهای امین و صادق، و معرفی الگوهای پاكدامنی و راستی، مهم‌ترین نیاز جامعه به ویژه در سطح مدیران است.
امام صادقعلیهالسلام در بیان معیار انتخاب افراد می‌فرماید: «لَا تَغْتَرُّوا بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا بِصِیامِهِمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ رُبَّمَا لَهِجَ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ حَتَّى لَوْ تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ وَ لَكِنِ اخْتَبِرُوهُمْ عِنْدَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَة؛ (18) به نماز و روزه افراد فریفته نشوید؛ چه بسا كه شخصی به نماز و روزه عادت كرده و ترك آن برایش وحشت‌آور و آزار دهنده است؛ بلكه آنها را در مقام راستگویی و امانتداری آزمایش كنید.»
پستهای دولتی در حكومت اسلامی، امانتهایی بس حساس و ارزشمندند و خداوند متعال در قرآن كریم فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها»؛ (19) «خداوند متعال به شما فرمان می‌دهد كه امانتها را به اهلش بسپارید.»
بنابراین ویژگی امانتداری و راستگویی باید در اوصاف مدیران جامعه اسلامی با تمام وجود، دنبال، و منصبهای حكومتی به عنوان امانتهایی گرانسنگ به اهلش واگذار شود.
امام صادقعلیهالسلام درباره انتخاب علیعلیهالسلام به عنوان جانشین رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و پیشوایی امت اسلام به این دو صفت اشاره می‌كند و به یار وفادارش عبدالله بن ابی یعفور پیام می‌دهد كه‌ای عبدالله! جعفر بن محمد به تو سلام می‌رساند و یادآور می‌شود: «اُنْظُرْ مَا بَلَغَ بِهِ عَلِیعلیهالسلام عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله فَالْزَمْهُ فَإِنَّ عَلِیاًعلیهالسلام إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَة؛ (20) به ویژگیهای علیعلیهالسلام در نزد رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله بنگر و به آنها ملتزم شو! براستی علیعلیهالسلام به وسیله راستگویی و امانتداری به آن ویژگیها در نزد پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله رسید.»
امام صادقعلیهالسلام در گفتاری چنین هشدار می‌دهد: «لا تَنْظُرُوا اِلی كَثْرَةِ صَلاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ كَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْرُوفِ وَ ضَطْنَتِهِمْ بِاللَّیلِ اُنْظُرُوا اِلی صِدْقِ الحَدیثِ وَ أداءِ الاَمَانَةِ؛ نگاه نكنید به بسیاری نماز و روزه و حج و كارهای نیك و دعا و زمزمه‌های شبانه افراد! نگاه كنید به راستگویی و امانتداری مردم.» (21)
از منظر پیشوای صادقعلیهالسلام امانتداری، 3 مرحله دارد و كسی را نمی‌توان امین به حساب آورد؛ مگر اینكه در این 3 مرحله، امانتداری خود را اثبات كند: در حفظ اموال، حفظ اسرار و رازهای پنهانی و پاسداری از ناموس مردم. اگر فردی 2 مورد را رعایت كند؛ اما در یكی دیگر از عهده برنیاید، امین نخواهد بود.
آن حضرت در این باره فرمود: «لَا یكُونُ الْأَمِینُ أَمِیناً حَتَّى یؤْتَمَنَ عَلَى ثَلَاثَةٍ فَیؤَدِّیهَا عَلَى الْأَمْوَالِ وَ الْأَسْرَارِ وَ الْفُرُوجِ وَ إِنْ حَفِظَ اثْنَینِ وَ ضَیعَ وَاحِدَةً فَلَیسَ بِأَمِین؛ (22) شخص را نمی‌توان امین به حساب آورد مگر آن كه در سه چیز امانتداری خود را انجام دهد: بر اموال، اسرار و ناموس [مردم]. و اگر دوتای اینها را حافظ باشد و یكی را ضایع كند، امین نیست.»
حسن خلق، استقامت و پایدرای، عظمت نفس، ولایت‌پذیری، شهرت‌گریزی، اجتناب از اعمال ریایی، رسیدگی به خانواده، رعایت ادب در معاشرت با افراد، دوری از مجالس گناه، تلاوت قرآن و استفاده از فرصتها از دیگر ویژگیهای شیعیان، خدمتگزاران و مسئولان جامعه اسلامی از منظر امام صادقعلیهالسلام است.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). كشف الغمة، علي بن عيسي اربلي، مكتبة بني هاشم، تبريز، ج2، ص154.
(2). مائده/8.
(3). وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، مؤسسه آل البيتعلیهمالسلام، ج28، ص12.
(4). شوري/15.
(5). الكافي، محمد بن يعقوب كليني، دار الكتب الاسلامية، ج5، ص2.
(6). وسائل الشيعة، ج28، ص13.
(7). نهج البلاغه، نشر ائمه، نامه41.
(8). الكافي، باب تفريج كرب المؤمن، ح5.
(9). همان، ج2، ص175، باب التراحم و التعاطف، ح4.
(10). الف حديث في المؤمن، ص128.
(11). الكافي، ج1، ص411.
(12). همان، ج2، ص270، باب الذنوب، ح9.
(13). همان، ج5، ص166.
(14). تحف العقول، حسن بن شعبه حراني، نشر جامعه مدرسين، ص304 و بحار الانوار، علامه مجلسي، مؤسسه الوفا، ج75، ص281.
(15). صحيفه امام، مجموعة آثار امام خمينيرحمهالله، نشر مؤسسة تنظيم آثار امامرحمهالله، تهران، 1379، ج16، ص443.
(16). همان، ج17، ص453.
(17). همان، ج19، ص318.
(18). الكافي، ج2، ص104.
(19). نساء/8.
(20). جامع الأخبار، تاج الدين شعيري، نشر رضي، قم، ص100، فصل 56 و امالي، صدوق، نشر كتابخانه اسلاميه، ص303، مجلس 50.
(21). الكافي، ج2، ص104، باب الصدق و اداء الامانة، ح5.
(22). مستدرك سفينة البحار، علي نمازي شاهرودي، نشر اسلامي، ج1، ص223 و بحار الانوار، ج75، ص229.