بی گمان شرط اول پیشوا قرار دادن اهل بیت علیهم السلام، شناخت ویژگیهای آنان و تاسی به آنهاست؛ صفات برتری كه پیروان را به سوی قله كمال راه می‌نماید، وجود انسان را با انوار الهی، طاهر می‌سازد و شایستگی هدایت پذیری و وصول به قرب الهی را فراهم می‌آورد. بر این اساس، اینك كه در آستانه شهادت امام زین العالدین علیه السلام قرار گرفته ایم، از چشمه سار ویژگیها و شخصیت آسمانی آن حضرت جرعه‌هایی می‌نوشیم، تا پیرویمان بامعرفت آغشته گردد.
سیمای امام سجاد علیه السلام (1)
ویژگیهای امام سجاد علیه السلام را می‌توان در دو بخش مطالعه كرد؛ ویژگیهای مرتبط با امامت (علم، عصمت، معجزه) و ویژگیهای شخصی آن حضرت كه خود در دو بخش (ارتباط با خداوند، ارتباط با مردم و خود) قابل مطالعه است.
ویژگیهای مرتبط با امامت
1. علم
امام سجاد علیه السلام همچون دیگر ائمه و رسولان الهی برخوردار از علم غیب بود و با این فضیلت الهی وظایف امامت را انجام می‌داد. علم غیب به دو گونه است:
1. مطلق؛ كه مختص خداوند است. «عالم الغیب والشهادة وهو الحكیم الخبیر»؛ (2) «آگاه به غیب و شهود است و حكیم و داناست..»
2. نسبی؛ كه به اذن الهی در اختیار انبیا و امامان قرار دارد؛ علمی كه محدود، وابسته به علم الهی، و بالقوه است، برخلاف علم غیب مطلق خدا كه نامحدود، مستقل و فعلی است و در هیچ شرایطی، چیزی از او پنهان نمی‌ماند.
بر این اساس راوی می‌گوید: امام زین العابدین علیه السلام می‌فرمود: «لولا آیة فی كتاب الله لحدثتكم بما كان وما یكون الی یوم القیامة فقلت له یابن رسول الله ایة آیة؟ قال: قول الله تعالی یمحوا الله ما یشاء ویثبت وعنده‌ام الكتاب؛ (3) اگر یك آیه در قرآن نبود، شمارا به آنچه بود و خواهد بود تا روز قیامت، خبر می‌دادم. [راوی می‌گوید:] به او گفتم:ای پسر رسول خدا! آن كدام آیه است؟ فرمود: سخن خداوند تعالی [كه فرمود:] «هر چه را خدا بخواهد محو و تثبیت می‌كند و‌ام الكتاب نزد اوست..»
آن حضرت زمانی هم كه شخصی بر سر مسئله‌ای فقهی با وی به جدل پرداخت فرمود: «اگر به خانه ما درآیی، ردپای جبرئیل را به تو نشان خواهیم داد. آیا كسی هست كه از ما به سنت آگاه‌تر باشد..» (4)
نمونه‌ای از علم غیب آن حضرت را می‌توان در برخوردش با عبدالملك بن مروان یافت. حجاج بن یوسف به عبدالملك نوشت: «اگر می‌خواهی بنیان حكومت خودت را استوار سازی، لازم است علی بن الحسین علیه السلام را به قتل برسانی..»
عبدالملك هم در جواب او نوشت: «از ریختن خون بنی هاشم خودداری كن؛ زیرا سلطنت آل ابوسفیان به واسطه كشتن بنی هاشم چندان پایدار نماند..» عبدالملك نامه را مخفیانه به حجاج فرستاد، ولی چند روز بعد نامه‌ای از امام سجاد علیه السلام دریافت كرد كه در آن نوشته بود: «از آن نامه‌ای كه درباره حفظ خون بنی هاشم به حجاج نوشته بودی اطلاع یافتم....»
وقتی عبدالملك نامه را خواند، دید تاریخ آن با تاریخ نامه‌ای كه برای حجاج نوشته است مطابقت دارد. (5)
ناگفته نماند كه علاوه بر امور غیبی كه آگاهی از آن برای هدایت سكان امامت ضروری است، آن امام از علوم معمول نیز آگاهی كامل داشت؛ تا آنجا كه زهری، از علمای درباری عبدالملك، می‌گوید: «ما رایت احدا كان افقه منه؛ (6) كسی را فقیه‌تر از او (امام سجاد علیه السلام) ندیدم..»
2. عصمت
بی گمان سكان هدایت بشر باید در دست كسانی قرار گیرد كه خود از هرگونه آلودگی به دور هستند. شیعیان كسی را به امامت می‌پذیرند كه مصداق «لیذهب عنكم الرجس.» ، و از هر گناه و آلودگی به دور باشد. یك پرسش و پاسخ از محضر امام سجاد علیه السلام می‌تواند موضوع را به كلی روشن سازد:
امام سجاد علیه السلام فرمودند: «الامام منا لایكون الا معصوما ولیست العصمة فی ظاهر الخلقة فیعرف بها فلذلك لا یكون الا منصوصا. فقیل یا ابن رسول الله فما معنی المعصوم؟ فقال: هو المعتصم بحبل الله وحبل الله هو القرآن لا یفترقان الی یوم القیامة والامام یهدی الی القرآن و القرآن یهدی الی الامام و ذلك قول الله عزوجل «ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم.» (7) ؛ امام از ما، حتما معصوم است و عصمت چیزی نیست كه در ظاهر خلقت معلوم باشد تا با خلقت شناخته شود. به این جهت، امام را جز از راه نص نمی‌توان تعیین كرد. سؤال شد:ای فرزند رسول خدا! پس معنای معصوم چیست؟ فرمود: معصوم كسی است كه به ریسمان الهی تمسك جوید و ریسمان الهی قرآن است. [امام و قرآن] تا قیامت از هم جدا نمی‌شوند. امام [مردم را] به قرآن و قرآن به امام هدایت می‌كند و [شاهدش] این سخن خداوند است كه «این قرآن [مردم را] به راهی كه پایدارتر است، هدایت می‌كند..»
مناجات آن حضرت در روز عرفه نیز شنیدنی است، آنجا كه می‌فرماید: «وهب لی عصمة تدنینی من خشیتك وتقطعنی عن ركوب محارمك وتفكنی من اسر العظائم وهب لی التطهیر من دنس العصیان؛ (8) عصمتی به من ببخش كه مرا به ترس از تو نزدیك سازد و از انجام محارم تو باز دارد و از اسارت گناهان بزرگ آزاد سازد، و پاكی از آلودگی گناه را به من ببخش..»
3. معجزات
معجزه كار خارق العاده‌ای است كه از راهی غیر از راه علل طبیعی و عادی ایجاد می‌شود و هدف از آن تحدی است. مانند اینكه پیامبر یا امام برای اثبات رسالت و امامت خود كاری خارق العاده انجام دهد و آن را نشانه امامت یا رسالت خود بداند. در قرآن كریم معجزات گاه به خود پیامبران (9) و گاه به خداوند نسبت داده شده است. (10)
اژدها شدن عصای حضرت موسی علیه السلام (11) ، ید بیضای آن حضرت، (12) سخن گفتن عیسی علیه السلام در كودكی (13) و... ، همگی ثابت می‌كنند كه معجزه امری قابل وقوع است.
اینك نمونه‌ای از معجزات امام سجاد علیه السلام را نقل می‌كنیم:
ابو خالد كابلی سالها به امامت محمد حنفیه معتقد بود تا اینكه از طریق یحیی بن‌ام طویل توانست به حضور امام سجاد علیه السلام برسد. در ملاقات دوم وی، امام سجاد علیه السلام فرمود: «اگر می‌خواهی مقام خودم را در بهشت هم اكنون به تو نشان می‌دهم..» امام دستش را به چشمان ابوخالد كشید و او خود را در بهشت و كاخها و رودخانه‌های آن دید. تا آنكه حضرت بار دیگر دست به چشمان او كشید و او خود را یك مرتبه روبه روی حضرت دید. (14)
وی سرانجام در سایه این توجهات حضرت، توفیق پیروی از امام حق را یافت. (15)
ویژگیهای امام علیه السلام، در ارتباط با خدا
1. شاكر بودن
ابوحمزه ثمالی می‌گوید: امام زین العابدین علیه السلام هرگاه غذا میل می‌كرد، می‌فرمود: الحمدلله كه به ما غذا داد و ما را سیراب كرد و ما را كفایت فرمود و به ما كمك نمود و ما را پناه داد و نعمت عطا فرمود و فضیلت بخشید. ستایش خدایی را كه همگان را اطعام می‌دهد و كسی او را اطعام نمی‌كند. (16)
آن حضرت می‌فرمود: «لقد استرقك بالود من سبقك بالشكر؛ (17) هر كه زودتر شكر و سپاس [نعمت] تو را به جا آورد، با دوستی [و محبت] خود، تو را برده خویش كرده است..»
2. عشق به قرآن
آن حضرت می‌فرمود: «لو مات مابین المشرق والمغرب لما استوحشت بعد ان یكون القرآن معی؛ (18) اگر آنچه بین مشرق و مغرب است از میان برود، پس از آنكه قرآن با من باشد، بیمی به خود راه نمی‌دهم..»
امام سجاد علیه السلام از خوش صداترین افراد بود و ممكن نبود كسی صدای قرآن خواندن او را بشنود و تحت تاثیر قرار نگیرد؛ لذا مورخان گفته اند: سقاهایی كه از در خانه امام می‌گذشتند، می‌ایستادند تا صدای امام را بشنوند. (19)
آن حضرت می‌فرمود: «آیات القرآن خزائن، كلما فتحت خزانة ینبغی لك ان تنظر ما فیها؛ آیات قرآن گنجینه‌هایی اند، هر وقت گنجینه‌ای گشوده شود، شایسته است كه به دقت در آن بنگری..»
برای همین، حضرت در نماز عبارت «مالك یوم الدین.» را آن قدر تكرار می‌كرد كه نزدیك بود جان از جسمش جدا شود. (20)
امام زین العابدین علیه السلام در بخشی از دعای بسیار طولانی ختم قرآن خود، بارها این عشق و دلدادگی‌اش را آشكار می‌سازد. از جمله عرض می‌كند: «اللهم صل علی محمد و آله واجعلنا ممن یعتصم بحبله ویاوی من المتشابهات الی حرز معقله ویسكن فی ظل جناحه ویهتدی بضوء صباحه؛ (21)
خداوندا! بر محمد و آل او درود فرست و ما را از كسانی قرار بده كه به ریسمان [محكم] قرآن چنگ می‌زنند و در [درك معانی] متشابهات به پناهگاه محكم محكمات قرآن پناه می‌برند و در زیر بال قرآن به آرامش می‌رسند و به وسیله نور صبحگاهی آن هدایت می‌شوند..»
3. مستجاب الدعوه بودن
امام سجاد علیه السلام از آن روی كه محبوب الهی بود، مقام والای مستجاب الدعوه بودن را هم داشت.
ثابت بنانی نقل می‌كند: من و گروهی از عبادت گران بصره (ایوب سجستانی، صالح مری، عتبة الغلام، حبیب فارسی و مالك بن دینار) به حج رفتیم و دیدیم مردم از شدت تشنگی و بی آبی در مضیقه و فشارند. آنان به ما متوسل شدند و ما به سوی كعبه رفتیم و پس از طواف، با تضرع از خدا تقاضای باران كردیم، اما دعای ما پذیرفته نشد. در همین بین جوانی كه اندوه و ناراحتی در چهره‌اش پیدا بود، آمد و بعد از طواف، رو به ما كرد و گفت: مالك بن دینار و...! گفتیم: بله! گفت: یك نفر از شما را خدا دوست ندارد!؟ گفتیم: ما دعا كردیم، اجابت با اوست!
او به سوی كعبه رفت و در آنجا به سجده افتاد. در سجده می‌گفت: خدایا تو را به علاقه‌ای كه به من داری، اینها را از باران سیراب كن. هنوز دعایش تمام نشده بود كه باران همچون دهانه مشك باریدن گرفت.
گفتم: جوان! از كجا فهمیدی خدا تو را دوست دارد؟ گفت: اگر دوست نداشت، به خانه‌اش دعوت نمی‌كرد. حال كه دعوت كرده، فهمیدم مرا دوست دارد؛ لذا او را به علاقه‌اش به خودم قسم دادم.
آن جوان از پیش ما رفت... از مردم مكه پرسیدم این جوان كه بود؟ گفتند: علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بود. (22)
4. عبادت
امام سجاد علیه السلام عبادت را بزرگترین حق خدا بر گردن انسان می‌دانست و می‌فرمود: «فاما حق الله الاكبر فانك تعبده، لاتشرك به شیئا، فاذا فعلت ذلك باخلاص جعل لك علی نفسه ان یكفیك امر الدنیا والاخرة ویحفظ لك ما تحب منهما؛ (23)
بزرگترین حق خدا این است كه او را عبادت كنی و چیزی را با او شریك قرار ندهی. پس اگر این كار را با اخلاص انجام دادی، خدا بر خود لازم می‌كند كار دنیا و آخرت تو را كفایت كند و هر چه از دنیا و آخرت بخواهی، برایت پاس دارد..»
آن حضرت درباره حق نماز نیز می‌فرمود: «فاما حق الصلاة فان تعلم انها وفادة الی الله وانك قائم بها بین یدی الله فاذا علمت ذلك كنت خلیقا ان تقوم فیها مقام الذلیل الرغب الراهب الخائف الراجی المسكین المتضرع؛ (24)
حق نماز آن است كه بدانی نماز شرفیابی به درگاه الهی است و تو به وسیله نماز در مقابل خدا ایستاده ای. پس هر گاه آن را دانستی، سزاوار خواهی بود كه مثل بنده‌ای ذلیل، مشتاق، ترسناك و بیمناك [از عذاب خدا] ، امیدوار [به رحمت او] ، محتاج، و نالان، در برابر او بایستی..»
امام سجاد علیه السلام درباره درجات عبادت می‌فرمود: «من از خدا كراهت دارم كه او را تنها به خاطر پاداش عبادت كنم، تا مانند بنده طمعكار باشم كه هر وقت طمع ثواب داشت، عبادت كند وگرنه عبادت نكند. و كراهت دارم كه از ترس عذابش عبادت كنم، تا مانند بنده بدی باشم كه اگر نترسید كاری نمی‌كند..» سؤال شد: پس به چه منظور خدا را می‌پرستی؟ فرمود: «برای اینكه او با كرامتها و نعمتهایش شایسته عبادت است..» (25)
در مقام عمل نیز امام سجاد علیه السلام عابدترین فرد روزگار بود. تا آنجا كه مالك بن انس درباره آن حضرت می‌گفت: به من خبر رسیده كه علی بن الحسین علیه السلام هر شب و روز هزار ركعت نماز می‌خواند. (26) و ابن ابی الحدید می‌گفت: «كان الغایة فی العبادة؛ (27) نهایت در عبادت كردن بود..» برای همین، او به زین العابدین مشهور شد.
امام باقر علیه السلام می‌فرمود: «بلغ من العبادة ما لم یبلغه احد وقد اصفر لونه من السهر ورمضت عیناه من البكاء ودبرت جبهته من السجود و ورمت قدماه من القیام فی الصلاة؛ (28) از عبادت به جایی رسیده بود كه كسی نرسیده بود. از شب زنده داری رنگش زرد، و از گریه چشمانش سرخ، و از سجده پیشانی‌اش برجسته، و از ایستادن در نماز پاهایش دچار ورم شده بود..»
دیگر ویژگیهای امام سجاد علیه السلام را در بخش بعدی این مقاله تبیین خواهیم كرد.
ادامه دارد....
پی‌نوشـــــــــــــــــــــــت:
1) میزان الحكمة، ج 1، ص 169 (الامامة) ، به نقل از نوادر راوندی، ج 3، ص 193.
2) انعام/73.
3) تفسیر نورالثقلین.
4) زندگانی امام زین العابدین، عبدالرزاق مقرم، ص 435، به نقل از فصول المختاره، ج 1، ص 7.
5) اثبات الهداة، ج 5، ص 235.
6) سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 389.
7) بحارالانوار، ج 25، ص 194.
8) صحیفه سجادیه، دعای 47.
9) آل عمران/49؛ مائده/110؛ اعراف/108.
10) اعراف/160.
11) اعراف/117 و 107.
12) نمل/12.
13) مریم/30.
14) زندگانی امام زین العابدین، مقرم، ص 86. به نقل از: دلائل الامامة، ص 91. نظیر نشان دادن بهشت و جایگاه آخرت را می‌توان در مورد امام حسین علیه السلام كه جایگاه بهشتی را به یارانش نشان داد، یا امام هادی علیه السلام كه به صالح بن سعید نشان داد، یا رفتار حضرت موسی علیه السلام كه مقامات بهشتی ساحرانی را كه به او ایمان آوردند، به آنان نشان داد.
15) مدینة المعاجز، ص 318.
16) محاسن برقی، ج 1، ص 16.
17) نهایة الارب فی فنون الادب، ج 21، ص 331.
18) بحارالانوار، ج 46، ص 107.
19) اصول كافی، ج 2، ص 616.
20) تحلیلی از زندگانی امام سجاد علیه السلام، باقر شریف قرشی، ص 5؛ اصول كافی، ج 2، ص 602.
21) صحیفه سجادیه، دعای 41.
22) بحارالانوار، ج 11 (ترجمه زندگی امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام) ، ص 38.
23) تحف العقول، ص 184 به بعد.
24) همان.
25) تفسیر امام حسن عسكری علیه السلام، ص 132.
26) تهذیب الكمال، ج 20، ص 390.
27) شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 27.
28) مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 148؛ ارشاد، مفید، ص 255.