اولین سفیر و مبلغ شیعی در قرن اخیر كه حسب امر حضرت آیت الله العظمی بروجردی قدس سره به دیار غرب عزیمت نمود؛ حضرت آیت الله آقای دكتر محمد محققی لاهیجانی قدس سره بود. این مرد اندیشمند و بزرگوار، توانست در مدت 10 سال اقامت در هامبورگ آلمان، به خوبی اندیشه‌های بلند و آرمانهای اصولی و ارزشمند اسلام ناب و معارف مكتب پویای علوی را با قدرت استدلال و به سبك نوین ترویج و تبلیغ نماید.
وی در سال 1289 (ه. ش) در یك خانواده مذهبی، در شهر عالم پرور لاهیجان دیده به جان گشود.
مرحوم محققی دروس ابتدایی و متوسطه را در رشت و تهران به پایان رساند و در مسیر كسب تحصیلات عالی و علوم جدید؛ زبان فرانسه، روسی و عربی را نیز فرا گرفت. از آنجا كه معلم عربی ایشان در رشت، روحانی پاك و مقدسی بود، لذا مرحوم محققی، شیفته معرفت، اخلاق و عرفان او شد و به طرف كسب علوم و معارف دینی روی آورد. آن مرحوم در حدود سن 20 سالگی به تهران مهاجرت نمود و در مدرسه مروی مشغول به تحصیل مقدمات علوم دینی گردید و پس از مدتی از آنجا به مشهد عزیمت و در مدرسه جعفری به عنوان مدرس ریاضیات پذیرفته شده و در حین تدریس، به تحصیل علوم حوزوی پرداخت.
دكتر محققی در سال 1313 (ه. ش) به قم مهاجرت و در مدرسه رضویه حجره گرفت و مشغول تكمیل علوم حوزوی گردید. همزمان در مدرسه دارالشفاء نیز علوم ریاضی را به طلاب درس می‌داد كه بسیاری از فضلاء در مدرسه دارالشفاء؛ امثال آیت الله شهید مطهری رحمه الله در كلاس درس ریاضیات ایشان، حاضر می‌شدند (1).
صاحب كتاب «آئینه دانشوران» درباره مدرسین حوزه علمیه قم می‌نویسد: «تدریس علم هیات، فیزیك و دیگر شعبات علوم طبیعی، به عهده آقا شیخ محمد محققی لاهیجانی می‌باشد.» (2)
وی بعد از كسب علوم و دروس متوسطه، به درس خارج بزرگان راه یافت و بیشترین استفاده را از درس خارج فقه و اصول آیت الله شیخ عبدالكریم حائری رحمه الله برد.
مرحوم دكتر محققی، پس از رحلت آیت الله حائری مدتی در همدان و یزد توقف فرمود. آن گاه به حوزه علمیه قم مراجعت كرد و به تدریس فلسفه و علوم طبیعی پرداخت. جمعیت انبوهی از مردم - روحانی و غیر روحانی - در مجلس درس ایشان حاضر می‌شدند و از وجود پربركت ایشان استفاده می‌كردند. طرز تدریس فلسفه جدید آقای محققی، نظر آیت الله بروجردی را به خود جلب كرد و مورد توجه خاص آن جناب قرار گرفت. وی در همان زمان در دانشكده معقول و منقول دانشگاه تهران نیز تدریس می‌نمود.
حضرات آیات آقایان: آیت الله حائری، سید محمد تقی خوانساری، میرزا محمد همدانی، استاد ادیب طهرانی و مرحوم آیت الله مرعشی، استاد دوره سطح وی بودند (3).
حضرت آیت الله العظمی آقا موسی شبیری زنجانی «دامت بركاته» می‌فرماید:
«آقای محققی یك درسی هم داشت كه در آن اطلاعات جدیدی كه غالب طلاب به آن احتیاج داشتند - به صورت تلفیقی با دروس حوزه - مطرح می‌كردند. بنده هم در درس ایشان می‌رفتم. در آن درس نیز اتفاقا آقا سید عبدالجواد جبل عاملی كه استاد شرح لمعه ما بود، شركت می‌كردند. (4) »
آیت الله سید حسین بدلا «دامت بركاته» می‌فرماید:
«مرحوم محققی، شخصیتی بود كه علاوه بر معلومات، اطلاعات غیرحوزوی ایشان نیز قوی بود و با مسایل فرهنگی روز آشنایی داشت. یادم هست همین آقای محققی، وقتی كه با هم در مدرسه رضویه بودیم، به این مسائل توجه داشت. با زحمت بسیار، بدون استخدام می‌رفتیم مدارس جدید ملی و می‌خواستیم برای دانش آموزان برنامه داشته باشیم. (5) »
تبلیغ در دیار غرب
در سال 1334 (ه. ش) ، عده‌ای از تجار ایرانی مقیم آلمان، محضر حضرت آیت الله العظمی بروجردی رسیده و از ایشان درخواست مبلغ برای آلمان كردند و تاكید داشتند كه این فرد علاوه بر مسلط بودن بر علوم و معارف دینی، باید با زبان خارجی نیز آشنا باشد.
حضرت آیت الله العظمی فاضل لنكرانی - دامت بركاته - در این باره می‌فرماید:
«به نظر من، آیت الله بروجردی، با اینكه آخوند قدیمی بود و در محیط كوچكی مانند بروجرد، بیشتر عمر علمی خود را گذرانده بود؛ واقعا آدم روشنفكری بود! آثار روشنفكری ایشان زیاد است، از جمله اعزام مبلغ به خارج. می‌دانید كه تا آن زمان، اعزام مبلغ به خارج از كشور، هیچ مرسوم نبود. ایشان به این امر اهتمام ورزیدند و به اروپا، آمریكا و... مبلغانی فرستادند. تاسیس مركز مهمی؛ مانند مسجد هامبورگ، در همین رابطه است. وجود چنین فكری در آن زمان، دلیل بر روشنفكری و آینده نگری ایشان است. ایشان دقت داشتند افرادی بفرستند كه از هر جهت واجد شرایط باشند. به لحاظ همین دقت در افراد، تا مدتی آیت الله بروجردی، كسی را كه واجد شرایط باشد، نیافته بودند، در این رابطه، با مرحوم پدرم مشورت می‌كنند. پدرم می‌گوید: این موضوع نیاز به تفكر دارد.
مرحوم پدرم این قضیه را با من در میان گذاشتند. بنده به پدرم عرض كردم: به نظر من، آقای محققی شایستگی این كار را دارد. ایشان استاد دانشگاه بود و مرد بسیار روشن و آشنا به علوم روز و متدین.
علاوه بسیار خوش قیافه و خوش بیان بود. در تهران سكونت داشت وگاه به قم می‌آمد و برای طلبه‌ها درس هیئت می‌گفت. از قبل با هم ارتباطی داشتیم، به تهران رفتم و مسئله را با آقای محققی در میان گذاشتم. خلاصه ایشان را راضی كردم برای رفتن به آلمان.
مرحوم پدرم نتیجه را به آقای بروجردی گفتند. ایشان هم خوشحال شدند و فرمودند: من باید آقای محققی را ببینم. آقای محققی خدمت ایشان آمدند و پس از توصیه‌های ایشان، روانه هامبورگ شدند و بسیار هم موفق بودند. مسجد هامبورگ به دستور آیت الله بروجردی و به دست ایشان تاسیس شد و هم اكنون از مراكز مهم اسلامی است.» (6)
احداث مسجد در هامبورگ
دكتر محققی پس از اعزام به آلمان، در سال 1334 (ه. ش) ، بعد از چهار سال (1338 ه. ش) ، بنای مسجد هامبورگ كه تمام هزینه زمین و ساختمان آن از طرف حضرت آیت الله العظمی بروجردی تامین و به اتمام رسید - را شروع نمودند. این مسجد، در زمینی به مساحت 3800 متر مربع، در مركز هامبورگ و در كنار دریاچه آلستر - یكی از زیباترین نقاط هامبورگ - و با فضایی كه حدود 2000 نفر می‌توانند در آن نماز جماعت به پا دارند، ساخته شد و امروزه مورد استفاده تمام مسلمین است. كتابخانه و انتشاراتی نیز به زبانهای خارجی متعلق به این مسجد وجود دارد (7).
در مراسم زدن كلنگ احداث این مسجد كه در روز شنبه 23 بهمن ماه سال 1338 (ه. ش) مصادف با نیمه شعبان سال 1379 (ه. ق) بود، بیش از چهار هزار نفر مسلمان مقیم هامبورگ از جمله 500 نفر ایرانی شركت داشتند.
در این مراسم مرحوم محققی، سخنانی درباره تاریخچه و لزوم ایجاد بنای مسجد بیان داشتند و از توجهاتی كه آیت الله بروجردی مبذول داشته بودند، تشكر نمودند. سپس متن تاریخچه به زبان فارسی و آلمانی در جعبه فلزی در زیر اولین سنگ بنا قرار داده شد. همچنین آیه‌ای را كه حضرت ابراهیم علیه السلام هنگام بنای خانه كعبه خوانده بود به همراه تاریخ بنای مسجد مسلمین در هامبورگ، بر لوحه سنگ حك نمودند (8).
این مسجد كه به مسجد جعفری هامبورگ مشهور است از آثار باقیات الصالحات آن مرحوم به شمار می‌آید.
مروج اندیشه‌های ناب محمدی صلی الله علیه و آله
مرحوم دكتر محققی به مدت 10 سال در اروپا برای اسلام تبلیغ كرد و توانست انسانهای زیادی را به شاهراه هدایت راهنمایی نماید و اندیشه‌های اسلامی و معارف علوی را با زبان استدلالی و منطقی قوی برای مردم آن دیار تبیین نماید. وی در خلال یكی از مسافرتهای خویش به خدمت آیت الله بروجردی رسید و ضمن گ زارشی از برنامه‌های خویش، از بدحجابی برخی از خانمها در مسجد اظهار نگرانی كردند.
آیت الله بدلا در این باره می‌فرماید:
«یادم هست: آقای محققی در یك سفری كه به ایران آمده بود، در خدمت آیت الله بروجردی اظهار نگرانی كردند كه ما در آنجا مشكلی داریم و آن اینكه آقایان، نوعا، همراه با خانمهایشان به مسجد می‌آیند و متاسفانه خانمها وضع حجاب شان مناسب نیست. اگر سختگیری كنیم كار پیش نمی‌رود. چه باید بكنیم؟ مرحوم آیت الله بروجردی فرمودند: نه، سختگیری نكنید! به حداقل حجاب اسلامی اكتفا كنید، اینان، بعدا كه بیشتر آمدند و آشنا شدند، درست می‌شوند. ابتدا سخت نگیرید!
آقای محققی از این وسعت نظر آقای بروجردی، بسیار خوشش آمد.» (9)
تبلیغ و ترویج دین تا آخرین لحظه عمر
آیت الله دكتر محققی قبل از اعزام به آلمان، مدتی در همدان اقامت داشتند و در آنجا به تبلیغ دین و كسب فیض از محضر عارف نامدار این دیار، مرحوم آیت الله انصاری همدانی می‌پرداختند. آن گاه با دختر آیت الله سید محمد مدرس سعیدی یزدی ازدواج و مدتی را در یزد رحل اقامت افكند و در آن دیار مشغول فعالیت دینی بود.
آئینه دانشوران، در این باره می‌نویسد: «آقای شیخ محمد محققی از مفاخر مبلغین جهان شیعه است و جامع علوم جدید و دانشهای دینی است. به علاوه به اندازه‌ای در خدمت نوع كوشا و ساعی است كه به هر شهر و دیار كه چندی توقف نمود، دیری نمی‌گذرد كه همه اهالی از جان و دل او را سپاسگزار و از خدمات خدا پرستانه معزی الیه سخن می‌گویند. جناب ایشان به مناسبت اینكه دختر مرحوم حجة الاسلام آقا سید محمد مدرس سعیدی كه از روحانیون یزد بودند، همسر داشتند؛ چندی در آن دیار رحل اقامت افكندند و در مدت كوتاهی محبوب بودنشان در آن دیار به پایه‌ای رسید كه اهالی متفقا به وسیله اعلامیه‌های زیادی آمادگی خود را برای فرستادن ایشان به مجلس شورای ملی اعلام داشتند، ولی معزی الیه این مسئولیت را نپذیرفته و نسبت به دیگری توصیه فرمودند (10).»
ایشان در سال 1344 ه. ش از آلمان مراجعت كردند و سنگر تبلیغ در آلمان را به افراد دلسوز و وارسته‌ای چون آیت الله شهید بهشتی سپردند. شهید بهشتی فعالیتهای مرحوم محققی را ادامه می‌داد و چون چراغی فروزان روشنگر راه رهجویان حقیقت بود.
مرحوم محققی پس از بازگشت از آلمان، در حوزه قم مشغول تدریس شدند و ماه رمضان بر اساس دعوت مردم لاهیجان بدان شهر می‌رفتند و به امامت جماعت و منبر پرداخته و رسالت روحانیت خویش را به خوبی ایفا می‌نمودند. (11)
وی در سال 1349 (ه. ش) در حدود 58 سالگی، دار فانی را وداع گفت و در قبرستان ابوحسین قم به خاك سپرده شد. «عاش سعیدا ومات سعیدا»
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، محمد علی قربانی، ص 850.
2) آئینه دانشوران، سید علیرضا ریحان یزدی، ص 29.
3) گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج 2، ص 257؛ آثار الحجة محمد شریف رازی، ج 2، ص 267.
4) مجموعه «ستارگان حرم» ، ج 3، ص 12.
5) مجله حوزه، شماره 44 - 43، ص 104.
6) همان، ص 151.
7) آئینه دانشوران، ص 80، به نقل از روزنامه اطلاعات، شماره 10138، تاریخ 16 شعبان 1379 ه. ق.
8) همان، ص 82.
9) مجله حوزه 44 - 43، ص 105.
10) آئینه دانشوران، ص 223.
11) پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان، ص 853.