(فرایندی بودن مشاوره و اصول ارتباطات مشاوره‏ای)

سخن آغازین

مقاله‏ای که پیش رو دارید تلخیصی از کتاب «آشنایی با اصول و فنون مشاوره» نوشتۀ «سید احمد رهنمایی» می‏باشد.

مباحثی چون بررسیهای مفهوم‌شناسانه، اصول ارتباطات، اصول مصاحبه، اصول تشخیص و توصیه‌های مشاوره‌ای در این مقاله بررسی می‏شود.

مفهوم شناسی مشاوره

مفهوم اصطلاحی مشاوره فراتر از مشورت ساده‌ای می‏باشد که بدون هیچ گونه تعهدی نسبت به لوازم مشاوره صورت می‏گیرد. گر چه در مشورت خواهی از افراد شایسته مشورت می‏جوییم، ولی این دلیل نمی‏شود که برای آن در حد و رتبه مشاوره اصطلاحی اعتبار قائل باشیم.

مشاوره در واقع جریانی از فعالیتهای شناختی، تشخیصی و رفتاری است که مشاور، ضمن دعوت مراجع به همکاری و همراهی، مسئول سامان بخشیدن به آن جریان می‏باشد.

در توضیح فرایندی بودن مشاوره باید گفت: ارتباطات مشاوره‏ای بین مشاور از یک سو و مراجع از سوی دیگر روند نسبتا پایداری را طی می‏کند و مقتضی گذر زمان، شرایط و مراحل ویژه‌ای می‏باشد.

این در حالی است که غالبا مشورت دهی ساده، به دلیل عدم بر خورداری از رابطه‌ای پایدار و مستمر در حد راهنمایی، معنا و مفهوم می‏یابد.

با این بیان باید گفت: مشاوره امری بین فردی است که در خلال آن دو یا چند نفر بر اساس ارتباطی هماهنگ به نوعی تعامل و همکاری می‏پردازند که نتیجه آن تقویت، تکمیل، تعدیل و یا سامان دهی جنبه‌های رفتاری و شناختی مراجع خواهد بود.

بدین ترتیب مشاوره اجزایی دارد که در اینجا مورد اشاره قرار می‏گیرد:

1. فضاسازی

فضاسازی اولین و مهم‌ترین بخش مشاوره است؛ لذا لازم است مشاور به تنظیم فضای ظاهری مشاوره و فضای روحی و روانی مراجع بپردازد.

همان‏گونه که فضای ظاهری محل مشاوره با رنگ آمیزی، نصب تصاویر و... آراسته می‏شود، فضای روحی و روانی مراجع نیز با فراهم ساختن اسباب تقویت روان و پرهیز از حساسیتهای روانی سامان می‏یاید. یاد خدا و استفاده از آهنگ و نوای قرآن یا بیان خاطرات شیرین از معصومین‌علیهم‌السلام می‏تواند در فضاسازی معنوی جلسات مشاوره مؤثر باشد.

2. برقراری رابطه

لازم است مشاور در باسخ به درخواست مراجع برای برقراری ارتباط مشاوره‌ای واکنش مناسبی ارائه دهد، و تا واکنش مزبور حاصل نگردد، عملا ارتباطات مشاوره‌‌ای که کلید واژه مشاوره به شمار مرود تحقق نخواهد یافت.

این نوع ارتباطات باید داورانه، صمیمانه، قاطعانه، پایدار و موجه باشد. ارتباطات ساده در یک جلسه مشاوره تا به حد ارتباطات حرفه‌ای نرسد، برای مشاوره دادن و مشاوره گرفتن کفایت نمی‏کند.

ارتباطات حرفه‌ای مستلزم مجموعه آموزه‌های نظری و کاربردی و تجربه‌های عینی و میدانی مشاور می‏باشد.

3. مصاحبه

مصاحبه حرفه‌ای در مشاوره قبل از هر چیز مبتنی برنوعی همگرایی بین مشاور و مراجع می‏باشد.

فرایند مشاوره بدون مصاحبه مشاوره‌ای بی‌معنا خواهد بود؛ چرا که مصاحبه حلقه مرکزی فرایند مشاوره را تشکیل می‏دهد. مصاحبه مشاوره‌ای از جنبه ساختاری و محتوایی، ظرافتهای خاص خود را دارد.

4. عملیات تشخیص

شناسایی نوع، عامل و راه حل طبقه‌بندی مشکل بر حسب عوامل زمینه ساز به گروه‌های روان شناختی، آموزشی و تربیتی کار نسبتا دشواری است. به عنوان مثال: فردی که دچار وسواس ناشی از عوامل روان‏شناختی است، معمولاً تحت تأثیر یک یا چند عامل روان‏شناختی اعتماد به نفس او تضعیف شده یا آن را از دست داده است. یا شخصی که احکام دینی را از استادی پیچیده‌گو و سخت‌گیر فرا گرفته باشد، چه بسا دچار وسواس از نوع آموزشی است. از طرفی فرد وسواسی که وسواس او ناشی از عوامل تربیتی است، تحت تأثیر یک مربی وسواسی این رفتار را فرا گرفته است؛ اما فردی که وسواس او ناشی از اختلال روان- تنی است، معمولا از یک بیماری یا مشکل جسمانی ویژه‌ای رنج می‏برد. البته پائین آمدن میزان اعتماد به نفس را می‏توان عمل محوری در مورد انواع وسواس برشمرد.

5. توصیه

بعد از مصاحبه و تشخیص، نوبت ارائه توصیه‌های مشاوره‌ای است، که از فرآورده‌های تشخیص به شمار می‏روند.

عملیات تشخیص نیازمند ارتباط و مصاحبه کار آمد است؛ لذا این توصیه‌ها از ویژگی حرفه‌ای بر خوردار خواهند بود.

گرچه مشاور لازم است وجهه اخلاقی خاصی را به نمایش گذارد؛ ولی توصیه مشاوره‌ای اقدامی‏ فراتر از تقدیم توصیه‌های اخلاقی است. که توضیح آن در درسهای بعدی خواهد آمد.

6. پی‏گیری

شکی نیست که ثمر بخشی مشاوره مستلزم پی‌گیریهای مشفقانه مشاور می‏باشد، که ممکن است به صورت مستقیم یا غیر مستقیم اعمال گردد. در اغلب موارد این پی‌گیریها به پیشنهاد مشاور و با موافقت مراجع بر عهده خود مراجع گذاشته می‏شود.

اهداف مشاوره

مشاوره اهداف راهبردی ذیل را دنبال می‏کند:

1. تعدیل؛

2. تنظیم؛

3. سامان دهی؛

4. تصحیح.

تغییر حالات روان شناختی و رفتار بر اساس تشخیص و ارزیابی نسبتا دقیق؛ متناسب بامیزان پذیرش و توانایی مشاور و مراجع هدفهای اساسی و بر جسته مشاوره را در بر می‏گیرد. تحقق اهداف مذکور در پرتو همکاری و هماهنگی مشاور، مراجع، مرکز مشاوره و هر عامل در گیر دیگری صورت می‏گیرد.

اصول ارتباطات مشاوره‌ای

به دلیل اهمیت خاصی که مشاوره دارد، لازم است از ارتباطات حرفه‌ای برخوردار باشد. اصول حرفه‌ای بودن ایجاب می‏کند مشاور قبلا اطلاعات و تجربه‌های کار آمدی را در زمینه ارتباطات به دست آورده باشد. همین فنون است که مشاوره را به نوعی از سایر فرایندهای حرفه‌ای متمایز می‏گرداند.

رابطه حرفه‌ای بین مشاور و مراجع

خدمات مشاوره‏ای ایجاب می‏کند بین مشاور و مراجع ارتباطی حرفه‌ای بر قرار گردد و تا چنین رابطه‌ای نباشد اساساً مشاوره روح و ساختار مناسبی پیدا نخواهد کرد.

برای تبیین رابطه حرفه‌ای نخست بایدآن را معنا کرد، سپس به اصول راهبردی و راهکارهای آن اشاره نمود. فعالیتی را حرفه‌ای گویند که متکی بر آموزشهای لازم، کارورزیهای کافی و تجربه‏های میدانی باشد؛ لذا یک رابطه حرفه‌ای باید عالمانه، یاورانه، صمیمانه و متعهدانه باشد.

1. رابطه عالمانه:

الف. قبل از هر اظهار نظری کارشناسی صورت پذیرد؛

ب. قبل از هر کاری نسبت به موضوع شناسایی لازم صورت پذیرد؛

ج. پس از هر شناسایی، اندیشه شود؛

د. رفتار پزشک گونه با مراجع و مشکل وی صورت گیرد.

2. رابطه یاورانه:

الف. اطلاعات لازم و مفید نسبت به مشکل مراجع ارائه شود؛

ب. توصیه‌های لازم با احترام به مراجع تقدیم شود؛

ج. شناخت غلط و گرایش نامطلوب مراجع اصلاح شود؛

د. در راستای حل مشکل مراجع با وی همراهی شود.

3. رابطه صمیمانه:

الف. به مدد جو ابراز محبت کافی صورت گیرد؛

ب. هیجانات کنترل و با مراجع همدلی صورت گیرد؛

ج. عواطف مراجع سامان دهی گردد؛

د. در برخورد با مراجع و مشکل او حلم ورزیده شود یا تحلّم نشان داده شود.

4. رابطه متعهدانه:

الف. مشاور حس مسئولیت‏‏پذیری خویش را به کار بندد؛

ب. مراجع نیز از خود حس حمایت پذیری ابراز کند؛

ج. مشاور در قبال مراجع و حل مشکل او متعهدانه عمل کند؛

د. مراجع نیز در قبال مشاور و توصیه‌های او متعهدانه عمل کند.

ساختار ارتباطات مشاوره‌ای

ساختار ارتباطات مشاوره‏ای را از یک زاویه می‏توان به ساختارهای کلامی‏ یا رفتاری و یا آمیزه‌ای از این دو تقسیم کرد و متناسب با هر کدام به بیان راهکارها پرداخت.

بخش دیگری از ارتباطات که اهمیتش از ارتباطات کلامی- رفتاری کمتر نمی‏باشد، ارتباطاتی است که با کلیشه‌های تصویری- ترسیمی‏و یا نوشتاری- توصیفی صورت می‏پذیرد.

ارتباطات کلامی:

مشاور سعی می‏کند مراجع را متقاعد سازد که برای حل مشکل او راهی مقدم‌تر از رابطه کلامی نیست. مشاور خردمند بی‌جا زبان به تکلم باز نمی‏کند تا مراجع به آثار زیان بار اظهارات ناصحیح گرفتار نگردد. و نیز از طرفی بی‌جهت سکوت نمی‏کند تا مبادا مراجع از بهره‌های سخن خوب محروم شود. برای آشنایی بیشتر در زمینه ارتباطات کلامی لازم است مراحل آن به صورت زیر مورد توجه قرار گیرد:

الف. پذیرش روانی- عاطفی:

نخستین مرحله رویارویی مشاور با مراجع، بسیار حساس می‏باشد. در این مرحله لازم است آداب کلامی مراعات شود. مشاور باید سعی کند به حسب مورد از کلمات وجملات دل پذیرتر وآرام بخش‌تر استفاده کند تا مراجع هر چه بیشتر جذب ارتباط کلامی‏او گردد. چنانچه آداب کلامی‏مناسب در اولین مرحله رعایت شود، پذیرش روانی- عاطفی به سهولت انجام می‏پذیرد و به دنبال آن مراجع به احساس آرامش خاصی دست می‏یابد.

ب. رهنمود آغازین:

مشاور تلاش می‏کند پس از تشریفات لازم با گفتار آغازین خود زمینه را برای مراجع به گونه‌ای فراهم نماید که مسائل و مشکلات خویش را باز گوید. چند و چون اظهارات مشاور بستگی به کم و کیف و تأثیرپذیری مراجع از فضای موجود دارد. هر چه مراجع برای این مهم آماده‌تر باشد، مشاور زحمت کمتری را متحمل می‏شود. بیان یک خاطره، توصیف یک پدیده، طرح یک مسئله ویژه، سرودن یک قطعه شعر و یا استفاده از یک ضرب المثل می‏تواند نظر مراجع را به خود جلب و زمینه لازم را برای طرح مشکل او فراهم نماید.

ج. مصاحبه حرفه‌ای:

مهم‌ترین بخش از ارتباطات کلامی و مشاوره به ترتیب مصاحبه حرفه‌ای مربوط می‏شود. این مسئله را هرگز نمی‏توان ساده پنداشت؛ لذا لازم است مشاور با آداب و ضوابط مصاحبه مشاوره‌ای آشنا باشد. طرح سؤالات مناسب به منظور ورود به فضای روحی، روانی و رفتاری مراجع از عمده عناصر شکل دهنده مصاحبه است. متقابلا توجه مشاور به پاسخهای مراجع و توانایی تبیین، تفسیر و معنا بخشی به آنها مهارت خاص مشاور را می‏طلبد. در مورد اصول مصاحبه مشاوره‌ای بعدا سخن خواهیم گفت.

د. تشخیص و اظهار نظر:

پس از مصاحبه، مشاور به دنبال تشخیص عالمانه خود و اظهار آن در مورد مشکل مراجع و همچنین تشخیص راه حل مناسب مشکل می‏باشد. این اظهارات مشمول ضوابط ارتباطات کلامی بوده و به نوعی مشاور می‏کوشد تا مراجع را نسبت به وضعیت خویش حساس کند تا به فعالیتهای درمانگرایانه بپردازد. اظهار نظر مشاور می‏تواند نوید بخش، مشوّقانه، برانگیزاننده حتی بیم دهنده باشد، البته بهتر است تا حد امکان کوتاه و رسا باشد و جانب اعتدال در اظهار نظر از جهت بیم و نوید دهی رعایت شود.

هـ. توصیه و رهنمود:

پس از تشخیص و اظهار نظر، نوبت به توصیه‏ها و رهنمودهای مشاوره‌ای است. توصیه‌ها به جز موارد استثنایی هرگز جنبه آمرانه و ناهیانه پیدا نمی‏کند. و در همین حال باید با صلابت و متانت باشد. بدیهی است که توصیه‌ها همچون مقام تشخیص و اظهار نظر باتوجه به معیارها و ضوابط ارتباطات کلامی‏تقدیم مراجع می‏گردد.

و. قرار بعدی:

در موارد بسیاری جلسه اول مشاوره و یا حتی جلسات بعدی، پاسخگوی نیاز مشاوره‌ای مراجع نمی‏باشد؛ لذا در هر جلسه‌ای که روند مشاوره نیمه تمام مانده است، جهت تکمیل مشاوره قرار بعدی بین مشاور و مراجع تنظیم می‌گردد.

ارتباطات غیر کلامی:

در مشاوره صرف نظر از اهمیت ارتباط از طریق کلام، برخی از رفتارها وحرکتها مهم‏اند؛ لذا لازم است مشاور نسبت به رفتارها، حرکتها و اشارات خود در حین مشاوره دقت لازم را داشته باشد. بدیهی است هر گونه رفتار یا اشاره‏ای باید با اراده و بر اساس طرح قبلی صورت پذیرد تا مراجع ناخواسته دچار سر در گمی نشود. ارتباطات غیر کلامی‏ به یکی از صورتهای زیر ممکن است جلوه کند:

الف. وضعی:

جلسه مشاوره به گونه‏ای تحت تأثیر طرز نشستن، جهت نشستن، سطح و مکان نشستن مراجع و مشاور قرار می‏گیرد و مشاور باید بیابد که چگونه نشستن و در چه جهت و مکانی نشستن مؤثرتر خواهد بود، تا بتواند وضعیت روحی- روانی مراجع را از طریق این امور برانداز کند.

ب. حرکتی:

مشاور باید مراقب حرکات ریز و درشتی باشد که از خود یا مراجع سر می‏زند. در یک تقسیم بندی این حرکات به شکلهای زیر می‏باشند:

1. حرکت سر و گردن: بالا بردن یا پایین آوردن یا به سمت چپ و راست گرداندن سر توسط مشاور که در بعضی موارد به مفهوم تأکید بر کلام مراجع یا نفی اظهارات او تلقی می‏گردد. همین موارد نسبت به مراجع نیز صادق است.

2. حرکت شانه‌ها و دست: یعنی هنگام صحبت یا شنیدن، دستان و احیانا شانه‌های خود را به صور گوناگون به حرکت در می‏آورند که در حالات مختلف مفاهیم خاصی به ذهن مشاور یا مراجع متبادر می‏سازد که مشاور نباید از آنها غافل شود.

3. حرکت متوالی و ریز پاها: این نوع حرکتها می‏تواند ناشی از حساسیتهای خاص روانی، جسمانی و تربیتی باشد. عوامل اضطراب برانگیز نیز در پیدایش آنها بی‌تأثیر نیست. چنانچه این حرکات از مراجع سر زند، تفسیر روشنی از وضعیت روانی- جسمانی و یا تربیتی وی در ذهن مشاور ایجاد می‏کند که می‏تواند در ارائه خدمات مشاوره‌ای مؤثر باشد.

4. حرکات کلی و متفرقه بدنی: نشست و برخاستها، عقب و جلو شدنها، تکان دادن بدن، ور رفتن با محاسن و ابروها، بازی کردن با تسبیح و... از نمونه مواردی هستند که ارتباطات مفهومی‏خاصی را القاء می‏کنند؛ لذا مشاور باید تدابیر خاصی بر کار بندد تا هم نکته‌ای از نگاه او مخفی نماند و هم اسباب سوء تفاهمی‏در ذهن مراجع فراهم نشود.

ج. اشاره‌ای:

علائم و ابزاری که برای اشاره به کار می‏روند به طرز جالبی جایگزین اقلام دیگر ارتباطات غیرکلامی می‏گردند. برخی از این اشارات استاندارد و بین المللی هستند و برخی متناسب با عرف و بر داشتهای عرفی در هر کجا مفهوم خاصی به ذهن متبادر می‏سازند.

در هر صورت این نوع اشارات باید به گونه‏ای صحیح کنترل و تفسیر شوند تا احیاناً مطلب مهمی از دید ذهن مخفی نماند یا بی‌جهت و به غلط بارِ ارزشی خاصی به ذهن القاء نگردد.

د. چهره‌ای:

چهره هر شخص با مخاطب خود سخن می‏گوید و حالات چهره، انعکاسی از احوال درونی است. چهره شاد، غمگین، آراسته، درهم و... چه از جانب مشاور و چه از طرف مراجع موجب ارتباطات خاصی بین آن دو می‏گردد. آنچه مسلم است، هنگامی‏که مشاور چهره‌اش غمگین و درهم است، باید از حضور در جلسه مشاوره باید بپرهیزد؛ والا مراجع دچار سر در گمی‏ می‏شود. حالات فرد، تفسیری از اوضاع درونی اوست، همان‌طور که لغزشهای زبانی تا حدودی نشان دهد، وضعیت روانی اوست.

ساختار و پیام ارتباطات توأمان:

در این قسم ارتباط که رایج‌ترین نوع آن است، معمولا زبان گفتاری با زبان بدنی هماهنگ به کار گرفته می‏شود. توازن دو زبان شرط اساسی کاربرد مؤثر در چنین ارتباطاتی به شمار می‏رود.

ایجاد توازن در درجه نخست مستلزم توجه مشاور به کارکردهای مناست این دو می‏باشد.

ادامه دارد... .