و. سیاست
از دیگر آداب خطبه خوانی توجه به امور سیاسی و تحلیل و تبین مسائل مربوط به آن است.
در فرهنگ معرفتی اسلام، سیاست و معنویت دو مقوله جدا از یكدیگر نبوده و حتّی برخی از مراسم و مناسك معنوی و عبادی، از حیث ماهیت كاملاً آمیخته با مسائل سیاسی هستند.
آیین پر شكوه حج - كه یك مراسم بین المللی نیز هست - در هر سال با ویژگیهایش در كنار كعبه معظمه برگزار می‌شود و در جای جای این مناسك عارفانه، آموزشها و رفتارهای سیاسی كاملاً مشهود است.
جهاد اسلامی كه در جهت آزادی انسانهای بی پناه و حمایت از مستضعفان به بند كشیده شده انجام می‌گیرد و عبادتی عظیم به شمار می‌آید، نوعی حركت سیاسی است.
از دیگر عبادتهایی كه به صورت هفتگی و با شرایط خاصی برگزار می‌شود، نماز جمعه است؛ نمازی كه دو خطبه دارد و امام جمعه در ردیف تذكر به تقوا و تبشیر و انذار، به تجزیه و تحلیل حوادث و پدیده‌های اجتماعی و سیاسی می‌پردازد و از سنگر نماز، مردم را با تحولات جهان سیاست آشنا می‌كند.
از ابتكارات اسلام این است كه سیاست را در متن دیانت و دیانت را آمیخته با سیاست مطرح نموده، از هر دو مقوله، در یك قالب و با جهت گیری واحد بهره برداری می‌كند؛ البته باید بلافاصله برای پیشگیری از هر ذهنیتی به این مطلب اشاره كرد كه سیاست اسلامی، عِدل دیانت نیست، بلكه شاخه‌ای از شاخه‌های شجره طیبه دیانت اسلامی به شمار می‌آید. این طور نیست كه سیاست و دیانت دو مقوله در عرض یكدیگر باشند؛ اینها در طول یكدیگر قرار می‌گیرند و دیانت بر سیاست، حاكمیت دارد.
«دین فوق سیاست و حاكم بر آن است، نه ذیل و در ردیف آن؛ چرا كه وظیفه مذهب، تعیین اصول و ارزشهای حاكم بر سیاست است و در مصادیق و مسائل جزئی دخالت نمی‌كند. ارتباط دیانت و سیاست، یك طرفه است و سیاست نباید در مذهب دخالت كند. اگر اشراف دین بر سیاست حفظ شود و به شكل كامل این دو مقوله درهم ادغام نگردند، هیچ گاه اشتباهات و انحرافات عمدی و غیر عمدی موردی، به حساب مذهب نوشته نخواهد شد.» (1)
امام خمینی رحمه الله آمیختگی دیانت و سیاست را در بستر احكام اسلامی این طور بیان می‌كند: «قرآن كریم و سنت رسول الله صلی الله علیه وآله آن قدر كه در حكومت و سیاست احكام دارند، در سایر چیزها ندارند. بسیاری از احكام عبادی اسلام، عبادی - سیاسی است.» (2)
در مورد دیگر می‌فرماید:
«نه تنها دین اسلام از سیاست جدا نیست، بلكه اسلام دین سیاست است... و یك دینی است كه احكام عبادی‌اش هم سیاسی است؛ سیاستش هم عبادت است.» (3)
نماز جمعه نمونه بارزی از این آمیختگی است و امام جمعه وظیفه دارد بخشی از خطابه‌اش را به مسائل سیاسی اختصاص بدهد. در این باره حضرت رضاعلیه السلام فرموده است:
«إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ یوْمَ الْجُمُعَةِ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ یكُونَ لِلْأَمِیرِ سَبَبٌ إِلَی مَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِیبِهِمْ فِی الطَّاعَةِ وَ تَرْهِیبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِیةِ وَ تَوْقِیفِهِمْ عَلَی مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِینِهِمْ وَ دُنْیاهُمْ وَ یخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَیهِمْ مِنَ الآْفَاقِ وَ الْأَهْوَالِ الَّتِی لَهُمْ فِیهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ؛ (4) خطبه در نماز جمعه از این جهت تشریع گردیده است كه نماز جمعه روز حضور مردم در صحنه به طور عموم و همگانی است و خداوند خواسته است تا بدین وسیله، امام و حاكم اسلامی فرصتی در اختیار داشته باشد برای موعظه و تشویق مردم به نیكیها و پرهیز از بدیها و وادار كردن ایشان به هر آنچه كه مصلحت دینی و دنیایی شان اقتضا می‌كند، و همچنین آنان را از حوادث و اخبار خوب و بدی كه در جامعه انسانی اتفاق افتاده آگاه می‌سازد.»
كلام حضرت رضاعلیه السلام به روشنی ارتباط دین و سیاست را در نماز جمعه به تصویر می‌كشد و به امام جمعه توصیه می‌كند كه از سنگر نماز به مسائل مورد نیاز اجتماعی و سیاسی بپردازد. در اینجا مناسب است برخی از فرازهای این روایت نورانی را فهرست كنیم:
1. نماز جمعه، نماز حاكمیت اسلامی است و از این بابت، بر امام «مبسوط الید» لازم است تا آن را اقامه كند: «فَأَرَادَ أَنْ یكُونَ لِلْأَمِیرِ سَبَبٌ... .»
2. از حقوق مردم بر حاكم اسلامی این است كه آنها را موعظه كند و از این طریق، به سالم سازی محیط اجتماع بپردازد: «... سَبَبٌ إِلَی مَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِیبِهِمْ... .»
3. در نماز جمعه باید مصالح دینی و دنیایی مردم مد نظر باشد: «... مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِینِهِمْ وَ دُنْیاهُمْ... .»
4. نماز جمعه به عنوان یك جریان عبادی، به مسائل اجتماعی و سیاسی نیز می‌پردازد و پدیده‌های زیانبار و یا مفید را در جامعه، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد: «... وَ یخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَیهِمْ مِنَ الآْفَاقِ وَ الْأَهْوَالِ... .»
بر اساس این گونه روایات است كه فقها فتوا می‌دهند امام جمعه باید در خطبه نماز به تجزیه و تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی بپردازد و مردم را نسبت به تحولات و رویدادهای موجود جامعه آگاه سازد. امام خمینی رحمه الله در كتاب «تحریر الوسیلة» فرموده است:
«برای خطیب در نماز جمعه، سزاوار است كه ضمن خطبه، درباره مصالح دین و دنیای مسلمانان سخن گوید و جریانات و وقایع كشورهای اسلامی و غیر اسلامی و مسائلی را كه سود و زیان آن به مسلمانان بر می‌گردد و همچنین مسائلی را كه به زندگی و آخرت و امور سیاسی و اقتصادی آنان مربوط می‌شود و در استقلال و سرنوشت و موجودیت اسلامی آنان تأثیر دارد، تشریح كند و كیفیت رفتار و روابط با سایر ملتها را بیان كند و در مورد دخالت كشورهای ظالم و استعمارگر، خصوصاً در امور سیاسی و اقتصادی مسلمانان كه منجر به استثمار آنان می‌شود، هشدار بدهد.» (5)
از آنجا كه خطیب جمعه در موضع عبادت و در محراب نماز قرار گرفته است و اساس خطابه‌اش را جهت گیری الهی و سیر به سوی خدای سبحان تشكیل می‌دهد، باید ارائه اطلاعات سیاسی و تجزیه و تحلیل رویدادها و پدیده‌های سیاسی نیز با جهت گیری كلی عبادت و نماز همراه و هماهنگ باشد.
خطیب جمعه در بیان و تجزیه و تحلیل رویدادهای سیاسی، به خاطر اینكه از منبر خطابه جمعه و در قالب اقامه نماز ارائه می‌گردد، باید دقت بیشتری را انجام دهد. به همان اندازه كه امام جمعه در تفسیر و تبیین آیات قرآنی و روایات اسلامی دقت و حساسیت نشان می‌دهد، در بخش مربوط به مسائل سیاسی نیز باید دقیق باشد.
علاوه بر مطلب یاد شده، بی توجهی و یا كم دقتی در ارائه تحلیلهای سیاسی موجب می‌شود تا هدایتهای سیاسی نماز جمعه با دقت و اتقان لازم انجام نگیرد و احیاناً مردم و نمازگزاران را در آشفته بازار سیاست، به بی راهه بكشاند كه از این بابت، خسارتی سنگین بر جامعه اسلامی وارد خواهد شد.
امام جمعه در بیان تحلیل و استنتاج مسائل سیاسی، باید به یك سلسله اصول و معیارهایی توجه داشته باشد و با توجه به آن معیارها، در قالب اصول تعریف شده، پدیده‌های سیاسی را تجزیه و تحلیل كند. در اینجا به چند اصل برای نمونه اشاره می‌كنیم:
1. امام جمعه هر گونه تحلیلی را باید در قالب هستی شناسی توحیدی - كه مبتنی بر «خدا محوری» است - ارائه كند؛ بدین معنا كه روح تحلیل و استنتاج از تحولات سیاسی، باید انسانها را به اهداف والای نماز جمعه - كه توحید در عبادت است - نزدیك گرداند. او باید از تحلیلهای انسان محوری یا «اگزیستانسیالیستی» و مادی گرایی یا «ماتریالیستی» به شدت پرهیز كند.
2. سیاست اسلامی بر خلاف سیاستهای رایج در دنیا، صرفاً مادی نیست، بلكه از ابعاد معنوی نیز برخوردار است؛ زیرا حكومت از نگاه اسلام، علاوه بر تأمین نیازهای عمومی جامعه و تدبیر امور زندگی مردم، باید زمینه‌های رشد معنوی انسانها را فراهم آورد. بنابراین، خطیب جمعه با تحلیل مسائل سیاسی، بخشی از خلأ معنویت را پر خواهد كرد و موارد تأسفباری را كه ناشی از عدم اعتقاد، دنیاگرایی، شیطان صفتی و دغلكاری سیاست بازان است و دامنگیر جوامع مختلف می‌شود، در بیانی عبرت انگیز به مخاطبین خود انتقال می‌دهد.
3. سیاست دینی، سیاست ماكیاولی نیست كه هدف وسیله را توجیه كند. خطیب جمعه در تجزیه و تحلیل مسائل سیاسی نمی‌تواند از هر اطلاعات نامطمئن و ضعیفی و از هر واژه و تعبیری برای ارائه دادن نتیجه مورد نظر استفاده كند.
تحلیلگر نماز جمعه باید در گفتار خود مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام را الگوی خود قرار بدهد و در این مورد، خود را به سیره سیاسی آن بزرگوار پای بند نشان بدهد؛ همان طور كه بعد از رسیدن به قدرت، برخی از دوستان آن حضرت به او پیشنهاد كردند كه سیاست و سیاستمداری اقتضا دارد كه معاویه، امیر منطقه شام را برای مدتی بر سر كار نگه دارد و پس از اینكه اركان حكومت از استحكام لازم برخوردار شد، او را عزل كند و حضرت علی علیه السلام در برابر پیشنهاد آنان فرمود:
«أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ فِیمَنْ وُلِّیتُ عَلَیهِ؛ (6) آیا به من پیشنهاد می‌كنید كه من نسبت به همان مردمی كه مرا به زمامداری برگزیده اند، [ستم روا دارم و] پیروزی را از این راه بخواهم!»
4. تحلیلهای سیاسی در نماز جمعه باید با هدف سیاست در حكومت دینی انجام بگیرد. سیاست در حكومت دینی، اصلاح امور امت، كمك به اجرای عدالت، دفاع از حق و حقیقت، هدایت به سوی رشد و تعالی، احیای معارف و اجرای احكام دین است.
سرور آزادگان، حضرت امام حسین علیه السلام در خطبه پر شور و مشهور «امر به معروف و نهی از منكر» خود كه علما و دانه درشتهای جامعه را مورد خطاب قرار داده است، فلسفه و هدف سیاسی خویش را تشریح می‌كند و در فرازی از سخنان خود می‌فرماید:
«اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یكُنْ مَا كَانَ مِنَّا تَنَافُساً فِی سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاساً مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَكِنْ لِنُرِی الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِكَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِكَ وَ یأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ وَ یعْمَلَ بِفَرَائِضِكَ وَ سُنَّتِكَ وَ أَحْكَامِكَ؛ (7) بار خداوندا! تو می‌دانی آنچه كه ما را به قیام وا داشت، میل رسیدن به حكومت و یا دست یابی به ثروت اندوزی نبود؛ بلكه [برای این جهت قیام كردیم] تا نشانه‌های دین تو را بنمایانیم و در شهرهای تو [كجرویها و فسادها را زدوده و] اصلاح را ظاهر كنیم و بندگان مظلومت در امنیت و آرامش قرار گیرند و به واجبات و سنتها و احكام تو عمل گردد.»
رسالت دینی و اجتماعی خطیب جمعه، اقتضا می‌كند تا به روشنگری و رشد فكری و سیاسی جامعه مدد برساند؛ چرا كه یكی از راههای تقویت بینش و رشد سیاسی، تحلیل رویدادهای سیاسی و تبیین پدیده‌های اجتماعی است. هر شخص و شخصیتی كه در این موقعیت قرار می‌گیرد و به نوعی هدایت و رهبری مردم را می‌پذیرد، باید از ویژگیها و توانمندیهای فراوانی برخوردار باشد تا بتواند ارائه طریق نماید.
اضافه بر موضوع یاد شده، تحلیلگر سیاسی با مشكل دیگری نیز رو به رو می‌باشد كه باید به شكلی آن را حل كند و آن این است كه انسانها، اعم از زن و مرد، پیر و جوان، با سواد و بی سواد و... در هر سطحی كه باشند، خود را دارای بینش سیاسی می‌دانند و معتقدند كه برخی از مسائل سیاسی و اجتماعی را می‌دانند و قادر به تحلیل آن هستند.
خطیب جمعه كه باید مسائل سیاسی و اجتماعی را تجزیه و تحلیل كند و با تحلیلهای منطقی خویش خط اصلی جامعه را مشخص كند، داشتن اطلاعات و توانمندیهایی در سطح عمومی برای او كافی نیست. چنین فردی به معلومات سیاسی بیشتر و تواناییهای افزون تری نیازمند است؛ لذا به برخی از ویژگیهای تحلیلگر سیاسی - كه امام جمعه نیز باید به این خصوصیتها آراسته باشد - اشاره می‌كنیم:
1. آشنایی با زبان و ادبیات سیاسی
تحلیلگر سیاسی باید با زبان و ادبیات سیاسی كاملاً آشنایی داشته باشد. زبان سیاست زبان خاصی است كه گاهی یك بازیگر سیاسی، منظور و مقصود خود را در پشت چند واژه و یا در پس چند پرده نمایشی قرار می‌دهد كه برای فهم و درك منظور او باید همه این پرده‌ها را كنار زد تا حقیقت عریان گردد.
در عالم سیاست گاهی پیامها و خطابها چند مخاطب دارند كه برخی از آن مخاطبها ظاهرند و برخی پنهان. اگر چه به صورت ظاهر، مخاطب فرد خاصی است، ولی در حقیقت مخاطب فرد دیگری است كه ظهور ندارد. همچنین رفتارهای سیاسی، زبان سیاست هستند كه باید آنها را شناخت.
در فرهنگ و ادبیات سیاسی، مفاهیمی چون: دولت، حكومت، آزادی، مشروعیت، عدالت، مردم سالاری، حقوق اساسی و... كه در قلمرو سیاست مورد توجه فراوان قرار می‌گیرند، هر كدام تعریف خاصی دارند و در هر كجا كه قرار می‌گیرند، همان مفهوم خاص را ارائه می‌دهند. یك تحلیلگر سیاسی باید ریشه‌های این مفاهیم را در باورها و ارزشهای یك ملت، جستجو نماید و سپس تحلیل خود را با توجه به همان معیارها مرزبندی كند.
2. جامع نگری
از خصوصیات بارز هر تحلیلگر سیاسی، جامع نگری است. مسائل را سطحی و یك جانبه ندیدن و از طرف دیگر، در تحلیل سیاسی به همه جوانب نگریستن، از ویژگیهای خطیب جمعه است.
علل و یا عوامل مختلفی دست به دست یكدیگر می‌دهند تا یك پدیده و رخداد سیاسی در جامعه به وجود آید و پس از به وجود آمدن آن رویداد، به مقدار توانمندی، بالندگی و وسعت، بر دیگر مسائل و جریانهای موجود در جامعه نیز تأثیر می‌گذارد. بنابراین، شناخت توالی و ترتیب علل و طبقه بندی آنها بر اساس اصل تقدم و تأخر در متغیرهای سیاسی، اهمیت قابل توجهی دارد.
3. توجه به مراحل و شیوه‌های تحلیل
رعایت اصول و شیوه‌های تحلیل، موجب می‌شود تا تحلیلگر، به نتیجه‌ای منطقی و تحلیلی جامع دست پیدا كند و با ارائه تحلیلی مطلوب و واقع بینانه، راه دست اندركاران را برای پیشبرد كارها هموار سازد.
تحلیلگر سیاسی باید از شیوه‌های علمی و منطقی بهره بگیرد تا تحلیل او قابل اعتماد و اتكاء باشد كه برای توضیح بیشتر به چند نكته اشاره می‌كنیم:
الف. جمع آوری اطلاعات و اخبار
پس از اینكه موضوع تحلیل مشخص شد، در نخستین گام باید اخبار و اطلاعات مربوط به موضوع جمع آوری شود.
ب. پردازش اطلاعات
در این مرحله تحلیلگر باید داده‌ها و اطلاعات گرد آمده را طبقه بندی و مرتب كند و سپس آنها را تجزیه، تركیب، تطبیق و محاسبه نماید.
ج. چرایی و چگونگی
فرق یك خبرنگار با تحلیلگر این است كه خبرنگار بیشتر با شكل ظاهری خبر سر و كار دارد و همه تلاشش این است كه آنچه به صورت ظاهر اتفاق افتاده است، منعكش نماید؛ ولی یك تحلیلگر بیشتر اشكال مخفی و ناپیدای آن رخداد را دنبال می‌كند تا آنها را آشكار سازد و لذا او در برابر هر پدیده‌ای سیاسی یا اجتماعی كه قرار می‌گیرد، با طرح چند سؤال، سعی می‌كند تا پاسخهایی را در جلو این پرسشها بگذارد:
1. ماهیت این رخداد سیاسی چه بوده است؟
2. چرا این رویداد سیاسی به وجود آمد؟
3. چگونه به وجود آمد؟
4. چه كسی یا حزب و نهادی در ایجاد این حادثه نقش محوری داشته است؟
5. در چه مكانی به وجود آمده است؟
6. در چه زمانی اتفاق افتاده و...؟
به هر حال، خطیب جمعه باید به این نكته توجه داشته باشد كه تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی نوعی اجتهاد است. كسی كه به این وادی وارد می‌شود، در وادی اجتهاد وارد شده است و باید توانمندی تشخیص اخبار صحیح از سقیم را بر طبق معیارهای علمی تحلیل، داشته باشد. همچنین با چیدن مواد خام در كنار یكدیگر - به طوری كه ارتباط هر كدام با دیگری و به گونه‌ای منطقی حفظ شده باشد - و سپس با عرضه فروع بر اصول، حقیقت مطلب را از لا به لای همه مطالب بیرون بكشد و آن را به عنوان نتیجه تحلیل ارائه نماید.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) مسئولیتهای فرا ملی در سیاست خارجی دولت اسلامی، سید صادق حقیقت، ص 212.
2) .
3) .
4) وسائل الشیعة، ج 5، ص 39؛ بحار الانوار، ج 6، ص 73.
5) تحریر الوسیلة، امام خمینی رحمه الله، ج 1، ص 234، مسئله 9.
6) نهج البلاغة، خطبه 126.
7) تحف العقول، تصحیح علی اكبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص 239.