در شماره‌های پیشین، سه اصل از اصول آموزش احكام، یعنی «ایجاد انگیزه»، «داشتن نگاه تربیتی و هدایتی» و «پرهیز از استنباطهای شخصی و ذوقی» را بیان كردیم. اینك اصل دیگری را میان می‌نهیم.
دسته بندی كردن احكام
بیار‌ای سخنگوی چابك سرای بساط سخن را یكایك به جای
«نظم» در كار و «دسته بندی» در موادّ سخن و مطالب درسی از اموری است كه پیشوایان و بزرگان دین، آن را به ما سفارش كرده اند.
حضرت امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرموده اند:
«احسن الكلام ما زانه حسن النّظام و فهمه الخاصّ و العامّ؛ (1) زیباترین سخن، آن سخنی است كه نظم زیبایش آن را آرایش دهد و خواص و عوام آن را بفهمند.»
با توجّه به این حدیث ارزنده باید نظم را در همه كارهایمان و از جمله فراگیری دانش و فرادهی دانش؛ یعنی، آموزش و تدریس به كارگیریم و به فرموده امام فقیدمان قدس سره از وسوسه شیطانی «نظم ما در بی نظمی ماست» شدیداً پرهیز كنیم. مقام معظّم رهبری - مد ظلّه العالی - چه نیك فرموده اند: «باید شیوه‌های گوناگون بیان و تنظیم و تدوین را برای انتقال سخن دین خداو متناسب با مستمعین مختلف، بیاموزید.»
پس اگر بخواهیم آموزشی صحیح و تدریسی جذّاب داشته باشیم، باید نظم كلاسیك را در آن‌ها شیوه خود سازیم. موادّ درسی و محتوای آموزشی هر علم و هر درسی را به صورت منظم و دسته بندی شده ارائه كنیم.
شهید استاد مطهری رحمه اللّه نیز در این باره می‌فرمایند: «همه ارباب علوم، مسائل علوم خود را به نحوی تقسیم بندی می‌كنند. مثلاً، منطقیین، مسائل منطق را به بخش تصوّرات و تصدیقات و یا حُكمای الهی، حكمت الهی را به امور عامّه و الهیات بالمعنی الاخص یا اصولیین، علم اصول را به اصول لفظیه و اصول عقلیه تقسیم كرده اند.» (2)
دكارت می‌گوید: «هر مشكلی كه در هنگام مطالعه دارم، تا می‌توانم به اندازه‌ای كه برای تسهیل حلّ آن لازم است، تقسیم به اجزا می‌كنم.» (3)
روان شناسان نیز معتقدند كه از نظر یادگیری، مطالب منظم و دسته بندی شده، بهتر از مطالب نامنظم و دسته بندی نشده، در ذهن انسان جای می‌گیرند.
بنابراین یكی از امور بسیار سودمند كه در تفهیم و تفهّم و جاذبه و موفقیت هر درسی به ویژه «درس احكام» تأثیر بسزا و تعیین كننده‌ای دارد، «دسته بندی احكام» است كه باید بیش از این، موردِ توجّه استادان احكام قرار گیرد.
یكی از شاگردان حضرت امام خمینی قدس سره می‌گوید: «امام مطالب هر درس را خیلی عالی مرتب و تنظیم می‌كردند و همین دسته بندی مطالب در بهتر فهمیدن و زودتر فهمیدنِ مطالبِ درسی كمك بسیار مؤثری به ما می‌كرد.» (4)
یكی از شاگردان شهید استاد مطهری رحمه الله نیز می‌گوید: «ایشان در تنظیم و دسته بندی شكل درس بسیار متبحّر بودند و من در این مورد كمتر كسی را مانند ایشان دیده‌ام.» (5)
راقم سطور، استادی را می‌شناسد كه غالباً پیش از تدریس احكام به فكر تنظیم و دسته بندی احكام است و همین نكته یكی از رمزهای موفقیت او در هنگام آموزش بوده است.
خط خوانا، طراحی زیبا، استفاده از رنگ‌های متنوع و چشم نواز، ترسیم پیكان (ر) ، به كارگیری عناوین گویا، كوتاه، زیبا و متناسب با محتوا، شكوفا ساختن ذوق و ابتكار و داشتن حوصله و دقّت از عوامل مؤثر یك دسته بندی خوب در هر درسی و از جمله درس «احكام» به شمار می‌رود آنچه از همه این‌ها مهم‌تر است و متأسفانه كمتر به آن توجّه می‌شود، «روش صحیح دسته بندی احكام» است كه اینك به توضیح چهار اصل آن می‌پردازیم:
1 - یكسانی محور و اساس دسته بندی یكی از اصول مهم در دسته بندی احكام و سایر موضوعات، یكسان بودن محور و اساس دسته بندی است. به طور مثال، برخی در دسته بندی «انواع وسیله تیمّم» چنین گفته اند:
انواع وسیله تیمّم:
1 - خاك
2 - ریگ
3 - كلوخ
4 - گِل پخته مانند آجر و كوزه
5 - سنگ، اگر پاك باشند.
این دسته بندی صحیح نیست. زیرا «وسیله تیمم» با یك از سه «شرط وسیله تیمم» كه پاك، مباح و خالص بودن است، به هم آمیخته است. پس در این دسته بندی باید قید «اگر پاك باشند» حذف گردد و در دسته بندی دیگری و در «شرایط وسیله تیمم» به صورت زیر آورده شود:
شرایط وسیله تیمم:
1 - پاك بودن؛
2 - مباح بودن؛
3 - خالص بودن.
2 - اقسام تقسیم و دسته بندی باید نسبت به یكدیگر «متباین» و «غیر متداخل» باشند.
به طور نمونه دسته بندی مردم به باسوادان و بی سوادان و فقیران صحیح نیست، زیرا فقیران یا باسواد هستند و یا بی سواد. بنابراین فقیران از نظر دسته بندی، خود به خود، یا در باسوادان و یا در بی سوادان قرار می‌گیرند و با آن‌ها متباین و غیر متداخل نخواهند بود.
مثلاً برخی در دسته بندی «چیزهایی كه سجده بر آن‌ها صحیح نیست» چنین گفته اند:
چیزهایی كه سجده بر آن‌ها صحیح نیست:
1 - مواد خوراكی؛
2 - مواد پوشاكی؛
3 - مواد معدنی؛
4 - داروهای خوراكی كه از زمین می‌رویند، مانند گُل گاوزبان.
این دسته بندی نیز صحیح نخواهد بود، زیرا قسم چهارم با قسم اوّل آن متباین و غیرمتداخل نیست و باید قسم چهارم در همان قسم اول آورده شود.
یا به طور مثال برخی در دسته بندی «اقسام نظر مجتهد» چنین گفته اند:
اقسام نظر مجتهد
1 - حكم
2 - فتوا
3 - احتیاط واجب
4 - احتیاط مستحب
در این دسته بندی نیز چون قسم چهارم با قسم سوم آن متباین و غیرمتداخل نیست، صحیح نیست. شكل صحیح این دسته بندی به این صورت است:
اقسام نظر مجتهد
1 - حكم
2 - فتوا
3 - احتیاط:
الف - احتیاط واجب
ب - احتیاط مستحب
3 - تقسیم و دسته بندی باید جامع افراد خود و مانع اغیار باشد.
به طور نمونه دسته بندی انسان‌ها براساس «رنگ پوست» - و نه چیز دیگری - به سیاه پوست، سفید پوست، سرخ پوست و فقیر، كامل و صحیح نیست، زیرا محور و اساس دسته بندی در این جا «رنگ پوست» انسان‌ها بوده است نه وضع اقتصادی آنان، بنابراین یكی از افراد مربوط به خود؛ یعنی، «زرد پوستان» را شامل نشده، از سوی دیگر «شخص فقیر» را كه از اغیار است، خارج نكرده است.
مثلاً برخی در دسته بندی «تفاوت غسل ترتیبی و ارتماسی» چنین گفته اند:
تفاوت غسل ترتیبی و ارتماسی:
1 - در غسل ارتماسی باید تمام بدن پیش از غسل پاك باشد، برخلاف غسل ترتیبی كه هر عضو نجس شده را می‌توان پیش از غسلِ آن پاك كرد و لازم نیست كه تمام بدن پیش از غسل ترتیبی پاك باشد.
2 - در غسل ارتماسی موالات لازم است و در غسل ترتیبی لازم نیست.
این دسته بندی نیز صحیح نیست، زیرا جامع افراد مربوط به خود نبوده، تفاوت دیگری نیز وجود دارد كه در این دسته بندی ذكر نشده است. آن تفاوت این است كه «رعایت ترتیب» در غسل ترتیبی واجب است و باید اوّل سر و گردن و سپس طرف راست بدن و پس از آن، طرف چپ بدن شسته شود ولی رعایت این ترتیب در غسل ارتماسی واجب نیست.
4 - تقسیم و دسته بندی هر چیزی باید در موضوع خود دارای فایده باشد.
به طور مثال تقسیم و دسته بندی آب به هیدروژن و اكسیژن در علم شیمی دارای فایده ولی در علم تاریخ بدون فایده است. یا تقسیم فعل ماضی در علم صرف به مفتوح العین و مكسور العین و مضموم العین دارای فایده امّا در علم نحو بدون فایده است.
در دسته بندی مسائل شرعی و احكام فقهی نیز باید توجّه داشته باشیم كه دارای فایده باشد. به همین جهت گاه دیده می‌شود كه یك مطلب و یا حكم شرعی را آن قدر تقسیم می‌كنند و به صورت دسته بندی‌های پیچیده در می‌آورند كه خواننده یا شنونده به جای فهمِ بهتر و بیشتر - كه هدف اصلی دسته بندی بوده است - دچار نافهمی می‌شود و این نكته مهمی است كه باید استادان گرانمایه به آن توجّه كنند.
در پایان، شایسته می‌بینیم كه چند نمونه از احكام شرعی را به صورت دسته بندی شده و برای آشنایی بیشتر با «روش دسته بندی احكام» به صورت عملی و ملموس‌تر ارائه كنیم.
مثلاً اگر بخواهیم «مسائل وضو» را برای مخاطبان خود آموزش دهیم، می‌توانیم این دسته بندی را به كار بریم و برای تنوع و جذّابیت بیشتر از عناوین دیگری نیز كه جنبه فقهی ندارند ولی با احكام وضو مرتبط هستند، استفاده كنیم:
مسائل وضو:
1 - تعریف وضو
2 - اهمیت وضو
3 - فلسفه و فواید وضو
4 - واجبات وضو (یا كارها یا افعال و یا كیفیت وضو)
5 - اقسام وضو:
الف - وضوی ترتیبی
ب - وضوی ارتماسی
6 - شرایط وضو
7 - وضوهای واجب (یا غایات واجب وضو و یا چیزهایی كه باید برای آن‌ها وضو گرفت)
8 - مبطلات وضو (یا نواقض یا موجبات وضو و با چیزهایی كه وضو را باطل می‌كنند)
9 - خلل وضو
10 - مستحبات وضو
11 - مكروهات وضو
12 - وضوهای مستحب (یا غایات مستحب وضو)
حال می‌توانیم برخی از قسمت‌ها را به صورت جزئی‌تر نیز تقسیم كنیم؛ مثلاً «13 شرط وضو» را به صورت ذیل دسته بندی می‌كنیم:
شرایط وضو
1 - شرایط آب وضو
2 - شرایط ظرف وضو
3 - شرایط اعضای وضو
4 - شرایط افعال وضو
5 - شرایط گیرنده وضو
یا به طور نمونه می‌توانیم با مراجعه به احكام و مسائل شرعی «موارد شكستن نماز واجب» را در رساله‌های توضیح المسائل، به شكل زیر دسته بندی كنیم:
موارد شكستن نماز واجب:
1 - موارد حرام (مسأله 1159)
2 - موارد مكروه (مسأله 1160)
3 - موارد جایز (مسأله 1159)
4 - موارد مستحب (مسأله 1164)
5 - موارد واجب (مسأله 1160، 1161 و 1162) . (6)
امید است این «روش دسته بندی احكام» راه گشایی برای تمامی مبلّغان و استادانِ درس احكام باشد، ان شاء الله.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) معجم الفاظ غرر الحكم و دررالكلم، مصطفی درایتی، چاپ اوّل، قم، مركز الابحاث والدراسات الاسلامیة مكتب الاعلام الاسلامی، 1413، ص 464.
2) آشنایی با علوم اسلامی، شهید استاد مرتضی مطهری، 3 ج، ج 3، چاپ سیزدهم، قم، انتشارات صدرا، 1374، ص 153.
3) فصلنامه «فقه اهل بیت علیهم السلام»، پاییز 1374، ص 241.
4) با اقتباس از: مجله حوزه، ش 32، ص 89.
5) با اقتباس از: جلوه‌های معلّمی استاد مطهری، گروهی از نویسندگان، چاپ چهارم، تهران، انتشارات مدرسه، 1370، ص 96.
6) شماره مسائل آورده شده، طبق رساله توضیح المسائل حضرت امام خمینی قدس سره است.