اقتباس از سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین محمد حسن نبوی
اشاره
اولین گردهمایی مبلغان هجرت بلند مدت حوزه علمیه قم در خرداد ماه سال جاری در محل دارالشفاء قم برگزار گردید. آنچه پیش رو دارید بخشی از سخنرانی معاون تبلیغ و آموزش‌های كاربردی حوزه علمیه قم در این گردهمایی است.
در این بخش از سخنرانی، وظایف روحانیون - از جمله روحانیون هجرت بلند مدت - در محل تبلیغ، و نكته‌هایی حساس برای توفیق بیشتر در تبلیغ دینی بیان گردیده است.
وظایف روحانیون در هجرت بلند مدت
همه مبلغان محترم و از جمله مبلغان هجرت بلند مدت حوزه علمیه قم وظیفه دارند در محل تبلیغ فعالیت‌هایی را انجام دهند. آنچه در ذیل مطرح می‌شود، می‌تواند به عنوان وظیفه تبلیغی مبلغان محترم مورد نظر قرار گیرد:
1 - اقامه نماز جماعت در مساجد؛
2 - آموزش قرائت نماز و قرآن به اقشار مختلف؛
3 - حضور در مدارس و انجام سخنرانی در این فضاها برای تبلیغ معارف دین؛
4 - برگزاری كلاس‌های اخلاق برای عموم مردم و مخصوصا جوانان و نوجوانان؛
5 - اجرای برنامه تفسیری، حداقل یك برنامه در هر هفته؛
6 - بیان مسائل شرعی پس از نماز مغرب و عشاء؛
7 - ترغیب مردم نسبت به حفظ اصول و آرمان‌های انقلاب؛
8 - ارتباط با روستاهای مجاور و فعالیت تبلیغی در آن‌ها در صورتی كه روحانی مستقل نداشته باشند؛
9 - تشویق جوانان مستعد و متدین به فراگیری علوم اسلامی؛
10 - احیاء سنت‌های حسنه و از جمله امر به معروف و نهی از منكر.
عوامل توفیق بیشتر در تبلیغ
برای توفیق بیشتر در تبلیغات دینی باید نكاتی را مد نظر قرار داد. توجه به این نكته‌ها و عمل به آن‌ها موجب استواری تبلیغات دینی و تاثیر و نفوذ بیشتر آن خواهد شد.
1 - رعایت زی طلبگی به تناسب معیشت مردم
برخی از مبلغان دینی در برخورد با مسائل مالی دچار افراط و تفریط می‌شوند. مثلا بعضی از مبلغان بزرگوار به مردم می‌گویند ما نیازی نداریم و از دریافت وجوه مردمی پرهیز می‌كنند. این روحیه و برخورد در دراز مدت موجب می‌شود كه راه اداره تبلیغ دینی توسط مردم بسته شود. اگر احیانا مبلغ بزرگواری نیاز ندارد، می‌تواند وجوهات مردمی را كه به عنوان حق تبلیغ به او می‌دهند، در مسجد یا موارد دیگری كه صلاح می‌داند مصرف كند.
از سوی دیگر بعضی از مبلغان محترم در جذب كمك‌های مردمی جهت ساخت و ساز مسجد، دارالقرآن و... زی طلبگی را رعایت نمی‌كنند.
در عین حال كه باید به دنبال كارهای عمرانی و دینی باشیم، باید مناعت طبع طلبگی را نیز رعایت كنیم. برای جذب بودجه‌های مردمی نباید به هر كسی مراجعه كرد و تواضع وكرنش بی جا نمود.
تبلیغات دینی باید به خودكفایی رسیده، بدون نیاز به هیچ جایی بتواند روی پای خود بایستد و نیازی به جمع آوری پول به شكل غیرصحیح نداشته باشد.
مثلا برای خودكفایی حوزه‌های علمیه و مساجد، در گذشته مرسوم بود كه كسانی كه حوزه علمیه یا مسجدی می‌ساختند، در كنار آن مغازه‌هایی را وقف حوزه یا مسجد می‌كردند تا از محل در آمد آن‌ها، مخارج حوزه و مسجد تامین شود. گرچه برخی از موقوفات به بلیه‌ای گرفتار آمده اند كه قطعا واقفین آن‌ها به آن راضی نیستند و برای این امور نیز باید چاره‌ای اندیشید.
2 - تبلیغ عملی
مبلغان دینی باید در عمل زیبایی دین را به مردم نشان دهند و با منش و كردار خود، آداب دین را به مردم بیاموزند. امام علی علیه السلام می‌فرماید:
«من نصب نفسه للناس اماما، فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره، ولیكن تادیبه بسیرته قبل تادیبه بلسانه، ومعلم نفسه ومؤدبها احق بالاجلال من معلم الناس ومؤدبهم (1) ؛ هر كس خود را در سمت پیشوایی مردم منصوب كند، می‌باید پیش از آموزش دیگران، از تعلیم خود آغاز كند، و می‌باید پیش از تادیب با زبان، با منش و عمل خود ادب آموزد، و آن كس كه خود را علم و ادب می‌آموزد، از آن كه به مردم علم و ادب می‌آموزد به تكریم و بزرگداشت سزاوارتر است.»
3 - تعلیم و تربیت همسر و فرزندان و نظارت دقیق بر رفتار آنان
مردم همانگونه كه با نگاه دقیق و ریزبین خود به عملكرد مبلغ می‌نگرند، نظاره گر رفتار و گفتار اطرافیان و مخصوصا همسر و فرزندان او نیز هستند. در صورت مشاهده ضعف در عملكرد دینی مبلغ و یا اطرافیان نزدیك او، گفتار مبلغ بی تاثیر و یا كم تاثیر خواهد شد.
هم باید بر رفتار همسر و فرزندان نظارت دقیق داشت و هم باید قبل از تبلیغ در میان مردم، مسائل دینی را به آن‌ها آموخت.
خداوند متعال قبل از فرمان تبلیغ علنی و عمومی به پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله، او را به هشدار دادن نسبت به نزدیكان فراخوانده و می‌فرماید: «وانذر عشیرتك الاقربین» (2) ؛ «خویشان نزدیكت را هشدار ده!»
و نیز به آن حضرت می‌فرماید: «وامر اهلك بالصلوة واصطبر علیها» (3) ؛ «اهل خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شكیبا باش.»
در قرآن كریم درباره حضرت اسماعیل علیه السلام نیز حكایت شده است كه خانواده خود را به نماز و زكات فرمان می‌داد. «واذكر فی الكتاب اسماعیل انه كان صادق الوعد وكان رسولا نبیا وكان یامر اهله بالصلوة والزكوة وكان عند ربه مرضیا» (4) ؛ «و در این كتاب از اسماعیل یاد كن؛ زیرا كه او در وعده، راستگو و فرستاده پیامبر بود، و خاندان خود را به نماز و زكات فرمان می‌داد، و همواره نزد پروردگارش پسندیده بود.»
4 - معاشرت مهرآمیز با مردم
یكی از عوامل موفقیت مبلغان، معاشرت مهرآمیز با مردم است. خداوند متعال در قرآن كریم می‌فرماید: «فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولك» (5) ؛ «به بركت رحمت الهی در برابر آنان (مردم) نرم شدی؛ و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده می‌شدند.»
قرآن كریم از اخلاق پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله تعریف می‌كند و می‌فرماید: «انك لعلی خلق عظیم» (6) ؛ «تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری.» این مدح الهی از اخلاق پیامبرصلی الله علیه وآله در مسائل اجتماعی مربوط به رفتار مهرآمیز پیامبر با اطرافیان خود می‌شود كه اگر این معاشرت پسندیده نبود، همه مردم از اطراف پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله پراكنده می‌شدند.
5 - حل اختلافات مردمی و ترویج روحیه وحدت و یكپارچگی
بایسته است كه مبلغان محترم در هیچ نوع بحث و جریان سیاسی كه منجر به اختلاف در بین مردم می‌شود وارد نشوند. بهتر است مبلغان دینی به جای توجیه مردم در ارتباط با خطوط سیاسی، آن‌ها را با ملاك‌های تشخیص حق از باطل آشنا سازند. اگر مردم را با ملاك‌های دین كه در قرآن كریم و سیره و سخن اهل بیت علیهم السلام متبلور است آشنا كنیم، خودشان از گروه‌های منحرف فاصله گرفته و در مسیر سعادت دنیا و آخرت قرار خواهند گرفت.
اگر یك روحانی به جای ارائه ملاك‌ها و شاخص‌های اساسی و واقعی، وارد جریانات سیاسی شود، بخشی از مردم در مقابل او قرار خواهند گرفت و نتیجه مطلوبی از تبلیغ نخواهد گرفت.
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله به محض ورود به مدینه تلاش كرد اختلافات دیرینه بین مردم را با انعقاد قرار داد برچیند و وحدت و یكپارچگی را در این شهر حاكم سازد و این عامل اساسی موفقیت پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در مدینه بود.
وجود اختلاف و ورود روحانیون در آن، ضربه‌های سنگینی بر پیكره تبلیغ خواهد زد. به خصوص اگر این اختلاف بین دو یا چند روحانی باشد، آثار زیانباری بر جای خواهد گذاشت و تبلیغات همه طرف‌های درگیر را خنثی ساخته و گاهی تبلیغ آنان ضد تبلیغ خواهد شد.
6 - ارتباط صمیمی با جوانان، با رعایت اعتدال
افراط و تفریط در ارتباط با جوانان خطرناك است. برخی چنان با جوانان و كودكان ارتباط بر قرار می‌كنند كه موجب وازدگی مردم نسبت به روحانی می‌شود. برای جذب كودكان و جوانان باید تلاش كرد، ولی نه به شكلی كه خلاف شؤون روحانیت باشد. حركات بچه گانه، گرچه موجب جذب بچه هاست، ولی قشر عظیمی از مردم را از روحانی دور می‌كند. در عین داشتن روحیه‌ای شاد و جذاب و استفاده از شیوه‌های جذاب در برخورد با جوانان و نوجوانان، باید متانت خاص یك مبلغ دینی را نیز داشت.
از سوی دیگر بعضی از مبلغان، چنان به صورت صد در صد رسمی و با یك اسلوب شناخته شده كامل حوزوی حركت می‌كنند كه كسی جرئت نزدیك شدن به آن‌ها را ندارد. تا این حد منظم بودن نیز خسته كننده است. با مردم باید بسیار صمیمی و دوستانه و با رعایت حدود طلبگی برخورد كرد.
7 - درگیر نشدن با هسته‌های فرهنگی
در سراسر كشور هسته‌های فرهنگی فراوانی وجود دارد. اگر در برخی از آن‌ها اشكالی مشاهده شود، تنها راه حل اشكال، درگیری نیست. درگیر شدن بدترین راه است؛ چرا كه موجب ایجاد دو دستگی بین مردم می‌شود. بهترین راه این است كه مبلغ با مسؤولین این هسته‌ها ارتباط بر قرار كرده و به شیوه‌ای پدرانه و پیامبر گونه به اصلاح امور بپردازد.
افرادی كه در بسیج، كانون‌های فرهنگی، هیئت‌های مذهبی و هسته‌های فرهنگی دیگری از این دست فعالیت می‌كنند، گر چه ممكن است دچار آفات و مشكلاتی بشوند، ولی همه این‌ها آدم‌های مذهبی هستند. اگر ما نتوانیم امثال این گونه افراد را جذب كنیم، چگونه می‌توانیم كفار و فساق را اصلاح كرده و آنان را به سوی حق و حقیقت راه بری كنیم.
ایجاد ارتباط صمیمی با هسته‌های فرهنگی و به سامان كردن برخی از نابسامانی‌هایی كه گاهی در آن‌ها ظاهر می‌شود، موفقیت‌های چشم گیری به دنبال خواهد داشت.
8 - كمك به فعالیت‌های عمرانی
كمك به فعالیت‌های عمرانی محل تبلیغ، عملی خدا پسندانه و موجب جذب بیشتر مردم است. البته به دلیل وجود ظرافت و حساسیت در امور مربوط به وجوهات و كمك‌های مردمی و امكان اتهام در این موارد، بهتر است افرادی به عنوان هیئت امناء انتخاب شوند و بودجه ساخت و ساز در اختیار آنان قرار گیرد. لازم نیست كه روحانی وجوهات و كمك‌های مردمی را خود دریافت كند و یا برای ساختمان سازی نزد خود نگه دارد، بلكه می‌توان این وجوهات را در حساب هیئت امنا نگه داری كرد و روحانی محل بر حسن اجرای فعالیت‌ها و مصرف بودجه توسط هیئت امنا، نظارت جدی داشته باشد.
9 - سركشی به محیطهای فرهنگی و مدارس آموزش و پرورش
فردی خدمت امام صادق علیه السلام می‌آید، آن حضرت از تبلیغ او در بصره سؤال می‌كند. او می‌گوید: من در بصره خیلی موفق نبودم و مردم خیلی جذب نمی‌شوند. حضرت می‌فرماید: از كودكان و نوجوانان شروع كن.
سرمایه گذاری روی جوانان و نوجوانان فوق العاده مؤثر است و برای هر مقطع سنی از آنان، باید برنامه‌ای ویژه داشت.
انسان در 20 سال اول زندگی دارای نوسانات فوق العاده عجیبی است. در سنین كودكی حالات كودكانه دارد. در سنین 13 - 14 سالگی یك دفعه صدایش عوض شده، مسائل شهوانی برایش مطرح می‌شود، قدش سریع رشد می‌كند و در نتیجه نیازهای او با نیازهای سه سال قبل كاملا متفاوت می‌شود. همین طور از این سن تا سن 18 سالگی نیازهای دیگر و از 18 سالگی به بعد نیازهای متفاوتی خواهد داشت.
از این رو نمی‌توان نیازهای متفاوت این سال‌های پر نوسان را با سخنان عمومی پاسخ گفت، بلكه باید برای هر یك از این مقاطع، برنامه ویژه‌ای تدارك دید.
تدارك برنامه‌های ویژه برای هر یك از مقاطع و گروه‌های سنی و نیز جنسیت‌ها، ضمن كاهش ملالت و خستگی مخاطبان، موجب ارائه مطالب مورد نیاز هر گروه است.
در این خصوص استفاده از سلسله مقالات مجله مبلغان در ارتباط با چگونگی اجرای برنامه برای كودكان و نوجوانان بسیار راه گشا است.
10 - رسیدگی به فقرا و مستمندان
روحانی نباید چهره سرشناس كارهای خشن و نفرت آور باشد. گاهی مشاهده شده است كه بعضی برای اجرای كارهایی كه قدری نفرت عمومی ایجاد می‌كند، از وجاهت یك روحانی استفاده كرده اند. مثلا برای تخریب منزل مسكونی كه باید خراب شود و شهردار منطقه قدرت چنین برخوردی را ندارد، از روحانی محل می‌خواهد تا دستور تخریب آن را صادر كند. گر چه این كار باید انجام شود، اما باید از مجرای قانونی خود پی گیری شود.
انجام چنین كارهایی چهره مبلغ دینی را خشن نشان می‌دهد؛ برعكس، مشاركت در كارهای مهرآمیز مثل رسیدگی به فقرا و مستمندان، رافت و رحمت دینی را در سیمای مبلغ دین متجلی خواهد كرد. می‌توان با هماهنگی با كمیته امداد امام رحمه الله و نیز كمك‌های مردمی، یار مستمندان محل تبلیغ بود.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) نهج البلاغه، حكمت 73.
2) شعراء/214.
3) طه/132.
4) مریم/54 و 55.
5) آل عمران/159.
6) قلم/4.