درآمد
انتخابات یكی از مهم‌ترین عرصه‌های مشاركت مردمی در صحنه‌های تصمیم سازی سیاسی ـ اجتماعی در جمهوری اسلامی است.
در این میان، انتخابات ریاست جمهوری از برجستگیهای خاصی برخوردار است كه بسیار شایسته دقت و تأمل است و تصمیم جمعی در این انتخابات دارای اهمیت بالایی است.
و انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری در جمهوری اسلامی ایران در شرایط بسیار حساسی چه در مقیاس داخلی و چه در سطح بین المللی برگزار می‌شود كه اهمیت آن را به صورت ویژه‌ای چند برابر نموده است؛ لذا سخن اساسی و محوری رهبر معظم انقلاب این است كه در این انتخابات حضور حداكثری مردم پای صندوقهای رأی مهم است تا بتوان از این راه به چندین هدف مهم و استراتژیك نظام دست یافت: اقتدار و صلابت نظام، خنثی سازی توطئه‌ها، نمایش عظیم پشتوانه مردمی نظام و... .
در این راستا، هدایت افكار جامعه به سوی انتخاب شخصی كه از میان كاندیداها اصلح است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از این رو، بر آن هستیم با تأكید بر نكاتی چند، اهمیت این موضوع را تبیین نماییم تا گامی در راه تنویر افكار عمومی جامعه برداشته باشیم.
اهمیت انتخابات
امام خمینی رحمه الله درباره اهمیت انتخابات ریاست جمهوری می‌فرماید:
«روز سرنوشت سازی است. می‌خواهید زمام كشور را به یك كسی بدهید كه مؤثر است در مقدرات كشور شما. سهل انگاری نكنید.» (1)
و یا اینكه می‌فرماید:
«مسئله دیگر قضیه انتخابات است كه من در عین حال كه قبلا هم تذكر دادم، حالا هم تذكر می‌دهم به همه ملت كه همه این شرارتها كه در سطح كشور الآن می‌شود، ممكن است برای این باشد كه شما را از رفتن به پای صندوق بترسانند و شما را از خدمت به اسلام و خدمت به مسلمین سست كنند و باید همه ما در این امر توجه داشته باشیم كه این یك امر حیاتی است برای جمهوری اسلامی.» (2)
و نیز می‌فرماید:
«مسئله انتخابات آینده از اهم اموری است كه مسئولیت آن با همه ماست و توجه دارید كه دشمنان اسلام، در نظر دارند كاری بكنند كه انتخابات درست صورت نگیرد و از دست مسلمانها و متعهدین خارج شود، ولی شما باید تمام قدرتتان را صرف كنید كه به خوبی انجام شود.» (3)
جایگاه ریاست جمهوری در نظام اسلامی
ریاست جمهوری، در نظام اسلامی ایران، عالی‌ترین منصب اجرایی پس از رهبری است. در ایران، نظام امور كشور توسط سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه سامان می‌یابد كه رئیس جمهور سكان هدایت قوه مجریه را بر عهده دارد؛ قوه‌ای كه چه از نظر دستگاه‌های زیر مجموعه و چه از نظر وظایف محوله از قوای دیگر گسترده‌تر می‌باشد. از این رو، انتخابات ریاست جمهوری با انتخابات دیگر تفاوت آشكار دارد.
در اینجا بایسته است وظایف ریاست جمهوری بیان شود؛ زیرا رسالتی كه بر عهده او گذاشته شده، بیانگر جایگاه و اهمیت ویژه آن است.
نگاهی به وظایف رئیس جمهور در قانون اساسی
- امضای عهدنامه‌ها، مقاوله نامه‌ها، موافقت نامه‌ها و قراردادهای دولت ایران با سایر دولتها و همچنین امضای پیمانهای مربوط به اتحادیه‌های بین المللی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی با رئیس جمهور یا نماینده قانونی اوست. (4)
- رئیس جمهور مسئولیت امور برنامه و بودجه و امور اداری واستخدامی كشور را مستقیماً بر عهده دارد. (5)
- سفیران به پیشنهاد وزیر امور خارجه و تصویب رئیس جمهور تعیین می‌شوند. رئیس جمهور دستور نامه سفیران را امضا می‌كند و استوارنامه سفیران كشورهای دیگر را می‌پذیرد. (6)
- اعطای نشانهای دولتی با رئیس جمهور است. (7)
- ریاست هیئت وزیران با رئیس جمهور است كه بر كار وزیران نظارت می‌كند. (8)
- شورای عالی امنیت ملی به ریاست رئیس جمهور با وظایفی سه گانه تشكیل می‌گردد. (9)
- عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی. (10)
- عضویت و ریاست در برخی شوراها و مجامع مهم مانند: مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای پول و اعتبار.
- یكی از وظایف بسیار مهم رئیس جمهور انتخاب بیست و یك وزیر به تعداد وزارتخانه‌های بیست و یك گانه است كه در این باره گزینش افراد نقش حیاتی و مهمی در اداره امور كشور دارد و شاید یكی از راه‌های ضربه زدن به نظام در گزینش افراد نامناسب برای پست حساس وزارت می‌باشد.
علاوه بر اینها، از جمله اختیارات رئیس جمهور این است كه می‌تواند برای خود بنا به ضرورت و نیاز، معاونان و مشاوران مختلفی انتخاب كند.
به طور كلی، در نظام جمهوری اسلامی بیست و یك وزارتخانه و بیش از بیست سازمان بزرگ دولتی زیر نظر رئیس جمهور فعالیت می‌كنند. با توجه به اختیارات و وظایف مهم ریاست جمهوری در نظام اسلامی، بایسته است این مسئولیت به لایق‌ترین فرد داده شود؛ زیرا این مسئولیت سنگین از عهده همه افراد بر نمی‌آید.
در نظام جمهوری اسلامی برای رئیس جمهور ویژگیهایی لحاظ شده است كه در معارف دینی از آنها به عنوان صفات رهبران و مسئولان نظام اسلامی یاد شده است. در این باره سخنان امام خمینی رحمه الله پیرامون انتخاب اصلح بسیار رهگشاست؛ چرا كه هم بر انتخاب اصلح تأكید شده است و هم در توضیح آن به اساسی‌ترین ویژگیهای رئیس جمهور اشاره شده است.
انتخاب اصلح
امام خمینی رحمه الله با تأكید بر انتخاب بهترین افراد، به موضوع انتخاب اصلح اشاره می‌فرماید:
«كسی كه از همه متعهدتر به اسلام، [دارای] سوابق خوب، پیوسته به هیچ طرفی، نه شرقی باشد نه غربی باشد، نه غربزده باشد و نه شرق زده، مسلمان باشد، پیرو احكام اسلام.» (11)
و یا می‌فرماید:
«انتخاب اصلح برای مسلمین، یعنی انتخاب فردی كه تعهد به اسلام و حیثیت آن داشته باشد و همه چیز را بفهمد. باید مسلمانی باشد كه احتیاجات مملكت را بشناسد و سیاست را بفهمد و مطلع به مصالح و مفاسد كشور باشد و ممكن است به شما و گروه شما هم مربوط نباشد.» (12)
«اگر اصلح را انتخاب كردید، كاری اسلامی می‌كنید و این یك محكی برای خودتان است كه تشخیص بدهید انتخاب برای اسلام است یا برای صلاح خودتان.» (13)
ویژگیهای رئیس جمهور
1. دین‌داری و پرهیزگاری
در اصل یكصد و پانزدهم قانون اساسی آمده است:
رئیس جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی كه واجد شرایط زیر باشد، انتخاب گردد: ایرانی الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبّر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوا، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی كشور.
در این اصل، در چند مورد به این ویژگی توجه شده است كه بسیار حایز اهمیت است: رجال مذهبی، تقوا، مؤمن و معتقد به مذهب رسمی كشور.
امام خمینی رحمه الله با توجه به این اصل قانون اساسی و لزوم مراعات آ ن می‌فرماید:
«باید توجه داشته باشند آقایان كه آن صفتی كه در قانون اساسی برای رئیس جمهور تعیین كرده اند، مراعات كنند. قانون اساسی را ملاحظه كنند و صفات رئیس جمهور را در آنجا ملاحظه كنند وكسی كه دارای آن صفات بود و او را به آن صفات می‌شناسید، به او رأی بدهید و اگر فاقد آن صفات باشد، احتراز كنید از رأی دادن به او.» (14)
دین مداری و استواری در دین، از برجسته‌ترین ویژگیهایی است كه رئیس جمهور باید دارای آن باشد؛ زیرا در پرتو آن اعتماد و اطمینان رأی دهندگان به میزان بسیار بالایی جذب شده و دست یابی به اهداف مهم در زمینه‌های اجرایی آسان‌تر می‌گردد.
امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیهماالسلام در این باره در نامه خود به مالك اشتر چنین می‌فرماید:
«أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللّه ِ، وَإِیثَارِ طَاعَتِهِ، وَاتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی كِتَابِهِ: مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِه الَّتِی لاَیسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا وَ لاَیشْقی إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَإِضَاعَتِهَا (15) ؛ او را فرمان می‌دهد به ترس از خدا و مقدم داشتن طاعت خدا [بر دیگر كارها] و پیروی از آنچه در كتاب خود از واجبات و سنتهایش امر فرموده [همان واجبات و سنتهایی [كه كسی جز با پیروی از آنها راه نیك بختی را نپیموده و جز با انكار كردن و ضایع ساختن آنها بدبخت نگشته است.»
امام علیه السلام در زمینه پیشه ساختن تقوا در ادامه كلام پیشین می‌فرماید:
«وَ أَمَرَهُ أَنْ یكْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ، فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اللّه ُ؛ (16) او را دستور می‌دهد تا نفس خویش را از شهوتها در هم شكند، و آن را به هنگام سركشیها باز دارد كه نفس، امر كننده به بدی است، مگر خداوند رحم نماید.»
2. مدیر و مدبّر بودن
مدیر بودن به معنای توانایی اداره قوه مجریه است و مدبّر بودن به این معناست كه شخصی می‌تواند در مسند ریاست جمهوری قرار گیرد كه توان دیدن و تشخیص عواقب امور و پیامد تصمیم گیریها را داشته باشد. در متن قانون اساسی ـ كه ذكر آن رفت ـ به صورت صریح و آشكار یكی از ویژگیهای رئیس جمهور، مدیر و مدبّر بودن عنوان شده است.
از ضروری‌ترین صفاتی كه باید شخص رئیس جمهور واجد آن باشد، توانمندی در اداره امور كشور است و در این زمینه، گزینش اشخاصی كه دارای حسن سابقه در انجام مسئولیتهای سنگین و توانایی اداره امور مهم می‌باشند، حایز اهمیت است. رسول خدا در این باره می‌فرماید:
«مَن‌ام قَوْماً وَ فیهِمْ أَعْلَمُ مِنْهُ اَوْ اَفْقَهُ مِنْهُ لَمْ یزَلْ أَمْرُهُمْ فی سَفالٍ إِلی یوْمِ الْقِیامَةِ؛ (17) هر كس ریاست گروهی را بپذیرد، در حالی كه میان آنان دانشمندتر و فهیم‌تر از او وجود دارد، پیوسته كارشان تا روز قیامت در سستی و سقوط خواهد بود.»
3. امین و امانت‌دار بودن
یكی از مهم‌ترین ویژگیها در سپردن مسئولیتهای بزرگ به افراد، امانت داری آنان است. در اصل یكصد و پانزدهم قانون اساسی كه ذكر آن رفت، به صراحت بر مسئله «امانت»داری تأكید شده است. و بر اساس فرهنگ قرآن، امانت داری یكی از خصیصه‌های پیامبران الهی معرفی شده است؛ زیرا كه آنان از طرف خداوند به رسالتهای بزرگی مأمور شده اند و قرآن بسیاری از ایشان را به عنوان «رسول امین» معرفی كرده است. (18)
در ماجرای حضرت موسی علیه السلام كه بنا شد آن حضرت نزد شعیب نبی علیه السلام اقامت نماید و در انجام امور او را یاری رساند، قرآن از زبان دختر شعیب علیه السلام می‌فرماید:
«یا اَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیرَ مَنِ اسْتَأجَرْتَ الْقَوِی الأَْمینُ» (19) ؛ «پدر! وی را به كارگیر! زیرا بهترین كسی كه به كار می‌گماری، همانا فرد قدرتمند و امانت دار خواهد بود.»
امانت داری در كنار توانمندی مطرح شده است و از اینكه «امین» در این آیه صفت «قوی» قرار گرفته است، می‌توان این نكته را برداشت كرد كه فرد توانمند در صورت امانت داری گزینش می‌شود و در صورتی كه شخص توانمند، از صفت امانت بهره‌ای نبرده باشد، انتخاب او برای امر مهمی شایسته نیست.
حال با توجه به جایگاه ریاست جمهوری در نظام اسلامی ایران و با نظر به اختیارات و حوزه نظارتی و مدیریتی رئیس جمهور، شایسته است شخصی كه برای عهده داری این پست انتخاب می‌شود، امانت داری او در كنار دیگر صفات مانند: تدین؛ تقوا؛ دانش و... احراز شود.
امام امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه خویش به اشعث ابن قیس ـ كارگزار حضرت در آذربایجان ـ می‌نویسد:
«إِنَّ عَمَلَكَ لَیسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَلكِنَّهُ فی عُنُقِكَ أَمانَةٌ؛ (20) همانا پُست تو برای تو وسیله آب و نان نبوده، بلكه امانتی در گردن تو است.»
با توجه به بار معنایی «امانت» كه «موقتی بودن» آن و «لزوم دقت در حفظ» آن است، اهمیت این ویژگی بیشتر آشكار می‌شود.
در ماجرای حضرت یوسف علیه السلام پس از آزادی او از زندان، آن حضرت خطاب به پادشاه می‌گوید:
«اِجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ»؛ (21) «مرا به گنجینه‌های این زمین بگمار كه امانت داری دانا هستم.»
از این رو و به دلیل اهمیت مسئله امانت داری، در قانون اساسی جمهوری اسلامی، به این عنوان در سوگند رئیس جمهور تصریح شده است:
«... و با استعانت از خداوند و پیروی از پیامبر اسلام و ائمه اطهار - علیهم السلام - قدرتی را كه ملت به عنوان امانتی مقدس به من سپرده است، همچون امینی پارسا و فداكار نگاهدار باشم و آن را به منتخب ملت پس از خود بسپارم.»
4. موفقیت در امتحانها
در مدیریت اسلامی چندین اصل گزینشی وجود دارد كه اصل آزمایش و موفقیت در آزمونها یكی از آنهاست.
در سیره نبوی برای انتخاب افراد در كارها به آزمایش اهمیت داده می‌شد. در یكی از جنگها، دوست «سمرة بن جندب» به عنوان رزمنده از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله گزینش شد. سمره گله كرد كه چرا من انتخاب نشدم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: با دوستت كشتی بگیر! پس از برنده شدن و آشكار شدن قدرت بدنی او، حضرت فرمود: اجازه داری بجنگی! (22)
در سیره مدیریتی علوی نیز بر این شیوه سفارش و تأكید می‌شود. آن حضرت خطاب به مالك می‌فرماید:
«در كارهای كارگزارانت بنگر و آنان را با آزمایش و امتحان به كار بگمار! (23) »
پس یكی از ویژگیهای مهم رئیس جمهور باید این باشد كه در عرصه‌های مهم پیش از این، امتحان خوبی داده و از میادین آزمایش سربلند بیرون آمده باشد.
5. دارای سوابق درخشان
یكی دیگر از اصول گزینشی، توجه به سوابق است.
قرآن می‌فرماید:
«كسانی كه پیش از پیروزی انفاق كردند و جنگیدند، با كسانی كه پس از پیروزی انفاق كردند، یكسان نیستند.» (24)
این آیه، خوش سابقه بودن (پیش از فتح) را مایه بلند مقامی می‌داند. در تأیید این مطلب باید به این واقعه توجه كرد كه در ذیل آیه مذكور نقل شده است:
«ابوسعید خدری می‌گوید كه با رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیبیه در منزل عسفان بودیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله از اهل یمن كه بعداً كمك كار اسلام شدند، تعریف كرد. پرسیدیم: آیا آنان از ما بهترند؟ فرمود: با همه ارزش، از شما جلوتر نیستند؛ چون شما پیش از فتح انفاق و جهاد كردید و آنان چنین نبوده اند.» (25)
امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره به مالك اشتر می‌فرماید:
«بدترین وزرا كسانی هستند كه وزیر زمامداران بد و اشرار پیش از تو بوده اند. كسی كه در كار گنهكاران شركت داشته، نباید جزء صاحبان سرّ تو باشد.» (26)
و نیز می‌فرماید:
«پس روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خاندانهای صالح و خوش سابقه برقرار ساز و از میان آنان افرادی را كه با تجربه‌تر و پاك‌تر و پیش گام‌تر در اسلام اند برگزین؛ زیرا اخلاق آنان بهتر و خانواده آنان پاك‌تر و همچنین كم طمع‌تر و در سنجش عواقب كارها بیناترند.» (27)
6. ارزش‌گرایی
در نظامهایی كه بر پایه ارزشها بنا شده اند، توجه به ارزشها همیشه به عنوان معیاری برای دوری و نزدیكی به اهداف عالی در نظر گرفته می‌شود. در نظام جمهوری اسلامی نیز یك سری ارزشها مورد توجه است كه لازمه استمرار این نظام بوده و دوام و بقای آن منوط به حفظ آن ارزشهاست. از این رو است كه از انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلاب ارزشها یاد كرده اند.
بی تردید، رئیس جمهور نظام اسلامی باید كسی باشد كه خود ارزش گرا بوده و از ارزشهای ایران اسلامی كه خونبهای شهیدان است، پاسداری نماید. افزون بر آن، باید جلوی حاكمیت ارزشهای كاذب را بگیرد و با ضد ارزشها مبارزه كند.
امام علی علیه السلام مالك اشتر را به ارزش گرایی و پاسداری از آن فرا خوانده و نمونه‌هایی از ارزشهای اسلامی را بیان كرده است كه باید مورد توجه همه مسئولان و به ویژه رئیس جمهور قرار گیرد. این ارزشها عبارت‌اند از:
الف. حق محوری و عدالت طلبی
امام علی علیه السلام می‌فرماید:
«وَ لْیكُنْ أَحَبَّ الاْءُمُورِ إِلَیكَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ؛ (28) و باید از كارها آن را بیشتر دوست بداری كه در حق میانه‌ترین و در عدالت فراگیرترین باشد.»
و نیز می‌فرماید:
«وَأَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَالْبَعِیدِ؛ (29) حق را به صاحب حق، هر كس كه باشد، نزدیك یا دور، بپرداز!»
امام علی علیه السلام درباره برگرداندن زمینهایی كه عثمان به این و آن بخشیده بود، می‌فرماید:
«وَاللّه ِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَمُلِكَ [تملّك] بِهِ الاْءِمَاءُ، لَرَدَدْتُهُ فَإِنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً وَمَنْ ضَاقَ عَلَیهِ الْعَدْلُ، فَالْجَوْرُ عَلَیهِ أَضْیقُ؛ (30) به خدا سوگند! حتی اگر (اموال عمومی به ناحق) به كابین زنان رفته باشد یا به كار خرید كنیزان گرفته شده باشد، همه را [به بیت المال] بر می‌گردانم؛ چرا كه عدل را پهنه‌ای است گسترده كه هر كه عدالت بر او تنگ آید، بی تردید ظلم و ستم بر او تنگ‌تر [و سخت‌تر] خواهد بود.»
ب. ارتباط با متخصصان و كارشناسان
امام در این‌باره می‌فرماید:
«وَ أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ، وَ مُنَاقَشَةَ الْحُكَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیهِ أَمْرُ بِلاَدِكَ، وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَكَ؛ (31) و در آنچه كار شهرهایت را استوار دارد و در استوار ساختن آنچه امر مردم پیش از تو با آن برپا بوده است، با دانشمندان فراوان گفتگو كن و با حكیمان سخن در میان نه!»
ج. مهربانی با مردم
از جمله شایسته‌ترین اموری كه باید به عنوان ارزش اسلامی و انسانی بدان توجه كرد، محبت و مودت نسبت به مردم است. امام علی علیه السلام در این باره می‌فرماید:
«وَأَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیةِ، وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ؛ (32) و مهربانی بر رعیت را و دوستی ورزیدن و مهربانی كردن با آنان را برای دل خود پوششی گردان!»
«وَلاَتَكُونَنَّ عَلَیهِمْ سَبُعا ضَارِیا تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ؛ (33) و مبادا كه مردم را درنده‌ای خون آشام باشی كه خوردنشان را غنیمت شماری.»
د. رسیدگی به محرومان جامعه
در نظام اسلامی كه بر آمده از تلاش و از خودگذشتگی طبقات محروم و اقشار كم درآمد جامعه است، شایسته است كه تمام جهت گیریها و برنامه ریزیها به سوی سامان دادن زندگی محرومان و رسیدگی به امور مستضعفان باشد؛ چرا كه تنها آنان ستون فقرات نظام و پاسداران آن هستند.
جایگاه این مسئله در منظر امام امیرالمؤمنین علیه السلام بس والا و ویژه است؛ به طوری كه بخش قابل توجهی از نامه خود به مالك اشتر را به این مسئله و نكات مهم پیرامون آن اختصاص می‌دهد.
آن حضرت خطاب به مالك اشتر فرمود:
«ثُمَّ اللّه َ اللّه َ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلی مِنَ الَّذِینَ لاَحِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاكِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَأَهْلِ الْبُؤْسی وَالزَّمْنی، فَإِنَّ فِی هذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعا وَمُعْتَرّا؛ (34) سپس خدا را! خدا را! در طبقه فرودستان مردم؛ آنان كه راه چاره ندارند، از فقیران و نیازمندان و گرفتاران و زمین گیران؛ چرا كه در میان این قشر كسانی به دریوزگی كشیده می‌شوند و كسانی با نیاز آبروداری می‌كنند.»
و در ادامه می‌فرماید:
«و بخشی از بیت المال و بخشی از محصول زمینهای غنیمتی اسلام (در هر شهری) را برای این قشر از جامعه در نظر بگیر؛ چرا كه برای دورترین مسلمانان، همانند نزدیك ترینشان سهمی هست و تو مسئول رعایت حق همگانی!» (35)
امام علی علیه السلام در این باره به تأكیدات فراوانی پرداخته است كه بسیار قابل توجه است؛ امّا به دلیل طولانی بودن؛ به ذكر جملات امام و ترجمه آن اكتفا می‌شود. آن حضرت می‌فرماید كه باید وقتی خاص از اوقاتت را برای ارتباط با محرومان اختصاص دهی كه هیچ مانعی بین تو و آنها نباشد تا آنها سخنانشان را به راحتی با تو در میان گذارند:
«وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْما تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَكَ، وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِسا عَامّا فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلّهِ الَّذِی خَلَقَكَ، وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَأَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَشُرَطِكَ، حَتَّی یكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَیرَ مُتَتَعْتِعٍ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یقُولُ فِی غَیرِ مَوْطِنٍ: لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَیؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِی غَیرَ مُتَتَعْتِعٍ؛ (36) پس بخشی از وقت خود را به كسانی اختصاص ده كه به تو نیاز دارند تا شخصاً به امور آنان رسیدگی كنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی كه تو را آفریده، فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور كن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو كند. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها شنیدم كه می‌فرمود: ملتی كه در آن حق ناتوان از زورمند، بی اضطراب و بهانه‌ای باز ستانده نشود، رستگار نخواهد شد.»
امام علیه السلام می‌فرماید:
«وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَیصِلُ إِلَیكَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیونُ وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ؛ (37) و به ویژه امور كسانی را از آنان بیشتر رسیدگی كن كه كمتر به تو دست رسی دارند و از كوچكی به چشم نمی‌آیند و دیگران آنان را كوچك می‌شمارند.»
امام خمینی رحمه الله در وصیت خود به ملت ایران می‌نویسد:
«توجه داشته باشند رئیس جمهور و وكلای مجلس از طبقه‌ای باشند كه محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس كرده و در فكر رفاه آنان باشند، نه از سرمایه داران و زمین خواران و صدرنشینان مرفه و غرق در لذات و شهوات كه تلخی محرومان و رنج گرسنگان و پا برهنگان را نمی‌توانند بفهمند.» (38)
ه. مردمی بودن
از آنجا كه یكی از ویژگیهای نظام اسلامی ایران «مردمی بودن» آن است، این ویژگی باید به عنوان معیاری برای سنجش و ارزیابی مدیران كارآمد و موفق در نظر گرفته شود؛ بدین معنا كه مدیر موفق آن است كه خود را تافته جدا بافته نداند و در میان مردم و با مردم باشد.
امام علی علیه السلام خطاب به مالك اشتر می‌فرماید:
«وَ أمَّا بَعْدُ، فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَكَ عَنْ رَعِیتِكَ، فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَةِ عَنِ الرَّعِیةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّیقِ، وَقِلَّةُ عِلْمٍ بِالاْءُمُورِ؛ (39) مبادا مدت زمان زیادی از مردم دور باشی؛ زیرا غیبت زمامداران از ملت، شعبه‌ای از تنگی و كم اطلاعی از جریانهای كشور است.»
امام در ادامه، یكی از پیامدهای دوری از مردم را آمیخته شدن حق با باطل دانسته و می‌فرماید:
«و دور شدن از مردم، مسئولان را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است، باز می‌دارد. پس كارهای بزرگ نزد آنان خرد و كارهای خرد، بزرگ می‌نماید. زیبا، زشت و زشت، زیبا و باطل به لباس حق در می‌آید.» (40)
و. گزینش مشاوران و معاونان صالح
یكی از اختیارات رئیس جمهور، گزینش مشاوران و معاونان است. این موضوع از اساسی‌ترین موضوعات در ساختار مدیریتی اسلام است.
امام علی علیه السلام درباره گزینش كارگزاران به مالك اشتر می‌فرماید:
«ثُمَّ لاَ یكُنْ اِخْتِیارُكَ إِیاهُمْ عَلی فِرَاسَتِكَ وَ اسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ، فَإِنَّ الرِّجَالَ یتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاَةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ، وَ لَیسَ وَرَاءَ ذلِكَ مِنَ النَّصِیحَةِ وَالاْءَمَانَةِ شَیءٌ؛ (41) مبادا در گزینش آنان بر تیزهوشی و اطمینان شخصی و خوش باوری خود تكیه نمایی؛ زیرا افراد زیرك با ظاهرسازی و خوش خدمتی، نظر زمامداران را به خود جذب می‌نمایند كه در پس این ظاهرسازیها، نه خیرخواهی وجود دارد و نه از امانت داری نشانی یافت می‌شود!»
و درباره امتحان وآزمایش آنان قبل از انتخاب، می‌فرماید:
«وَ لكِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَكَ، فَاعْمِدْ لاِءَحْسَنِهِمْ كَانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَرا، وَ أَعْرَفِهِمْ بِالاْءَمَانَةِ وَجْها، فَإِنَّ ذلِكَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِكَ لِلّهِ وَلِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ؛ (42) ولكن آنها را با خدماتی كه برای زمامداران شایسته و پیشین انجام داده اند، بیازمای! و به كارگزارانی اعتماد داشته باش كه در میان مردم آثار نیكوتری گذاشته، و به امانت داری از همه مشهورترند كه چنین انتخاب درستی نشان دهنده خیر خواهی تو برای خدا و مردمی است كه حاكم آنانی.»
امام در این‌باره به سه ملاك: تجربه، حیاء و خوش سابقه بودن تأكید می‌فرماید:
«وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ (النّصیحة) وَ الْحَیاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَالْقَدَمِ فِی الاْءِسْلاَمِ الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاَقا وَأَصَحُّ أَعْرَاضا (أغراضا) وَأَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقا (اسرافا) وَأَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الاْءُمُورِ نَظَرا؛ (43) كارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیاء انتخاب كن! از خاندانهای پاكیزه و با تقوا از كسانی كه در مسلمانی سابقه درخشانی دارند؛ زیرا اخلاق آنان گرامی تر، و آبرویشان محفوظ‌تر و طمع ورزیشان كمتر و آینده نگری آنان بیشتر است.»
امام علی علیه السلام پیرامون ویژگیهای مشاوران نیز می‌فرماید:
«وَلاَتُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِكَ بَخِیلاً یعْدِلُ عَنِ الْفَضْلِ وَ یعِدُكَ الْفَقْرَ، وَلاَجَبَانا یضْعِفُكَ عَنِ الاْءُمُورِ، وَلاَحَرِیصا یزَینُ لَكَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ؛ (44) بخیل را در مشورت خود دخالت مده كه [تو را] از نیكوكاری باز می‌دارد و از تنگدستی می‌ترساند و ترسو را [در مشورت كردن دخالت مده] كه در انجام كارها [روحیه] تو را سست می‌كند و حریص را [در مشورت دخالت مده] كه حرص را با ستمكاری در نظرت زینت می‌دهد.»
امام درباره علت انتخاب نكردن سه گروه فوق می‌فرماید:
«فَإِنَّ الْبُخْلَ وَالْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّی یجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللّه ِ؛ (45) همانا بخل و ترس و حرص صفات گوناگونی است كه ریشه آنها بدگمانی به خدای بزرگ است.»
و امام خمینی رحمه الله درباره انتخاب مشاوران و همكاران می‌فرماید:
«همه دست اندركاران به ویژه رئیس جمهور، باید از چاپلوسان دغلباز و زبان بازان حیله گر برحذر باشند و مشاوران خود را از اشخاص سابقه دار كه تعهدشان قبل از انقلاب مشهود بوده است، انتخاب كنند.» (46)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. صحیفه امام، ج 11، ص 393.
2. همان، ج 15، ص 26.
3. همان، ج 18، ص 196.
4. قانون اساسی، اصل یكصد و بیست و پنجم.
5. همان، اصل یكصد و بیست و ششم.
6. همان، اصل یكصد و بیست و هشتم.
7. همان، اصل یكصد و بیست و نهم.
8. همان، اصل یكصد و سی و چهارم.
9. همان، اصل یكصد و هفتاد و ششم.
10. همان، اصل یكصد و هفتاد و هفتم.
11. صحیفه امام، ج 11، ص 484.
12. همان، ج 18، ص 197.
13. همان، ج 18، ص 197.
14. همان، ج 11، ص 393.
15. نهج البلاغة، نامه 53.
16. همان.
17. محاسن برقی، ج 1، ص 93؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ص 206.
18. رجوع كنید به: سوره شعرا، آیات 107 و 125 و 143 و 162 و 178.
19. قصص/ 26.
20. نهج البلاغة، نامه 5.
21. یوسف/ 55.
22. اسدالغابة، ج 2، ص 454، به نقل از مدیریت از منظر كتاب و سنت، سید صمصام الدین قوامی، ص 180.
23. نهج البلاغة، نامه 53.
24. حدید/ 10.
25. تفسیر المیزان، ذیل آیه 10 سوره حدید، به نقل از مدیریت از منظر كتاب و سنت، صص 181 ـ 182.
26. نهج البلاغة، نامه 53.
27. همان.
28. همان، نامه 53.
29. همان.
30. همان، حكمت 15.
31. همان، نامه 53.
32. همان.
33. همان.
34. همان.
35. همان.
36. همان.
37. همان.
38. همان، ج 21، ص 422، وصیت نامه حضرت امام خمینی رحمه الله.
39. نهج البلاغة، نامه 53.
40. همان.
41. همان.
42. همان.
43. همان.
44. همان.
45. همان.
46. صحیفه امام، ج 19، ص 370.