مقدمه
كتاب «اسلام و الگوی مصرف» توسط دكتر علی اكبر كلانتری تدوین گردیده و مركز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سال 1387 در 360 صفحه، اقدام به چاپ آن نموده است.
این كتاب، درآمدی بر كم و كیف مصرف بر اساس فقه و اخلاق اسلامی است كه در یك مقدمه و سه بخش؛ كلیات، مصارف فردی و مصارف دولتی، تنظیم شده است.
با توجه به كیفیت مطالب این كتاب و استناد آن به آیات و روایات كه متناسب با مصارف مختلف، الگوهای اسلامی را ارائه كرده و همچنین همخوانی این مطالب با نامگذاری سال 1388 به «اصلاح الگوی مصرف»، مطالب مهم آن را به صورت خلاصه در یك مقاله گرد آورده و با عنایت به طولانی بودن این مقاله، آن را در دو شماره، تقدیم حضور مبلّغان گرامی می‌كنیم و امیدواریم كه ایشان را در راستای تبیین الگوی صحیح و اسلامی مصرف یاری نماید.
اهمّیت بحث
اهمیت پرداختن به موضوع الگوی مصرف از دیدگاه اسلام، بدان جهت است كه اگر در نگاهی كلی و فراگیر، مصرف آحاد جامعه را در سه بخش ضروریات، رفاهیات و تجملیات، مورد مطالعه قرار دهیم، متأسفانه مقدار مصرف بسیاری از مردم ما در بخش اخیر، بیش‌ترین و در بخش اوّل، كم‌ترین است.
البته ریشه‌یابی این امر و شناخت علل آن بدون مطالعات و پژوهشهای همه جانبه میسر نیست؛ ولی می‌توان گفت كه عدم تبیین آموزه‌های دینی در این خصوص یا تفسیر نادرست برخی از آنها، از مهم‌ترین علل مصارف غیر منطقی و بی‌جا می‌باشد. از اینرو در این نوشتار سعی شده تا ضمن تفكیك مصارف مختلف، برای هر نمونه با رعایت اختصار، از آموزه‌های دینی بهره ببریم؛ اما قبل از آن، در باب ضرورت بحث، مطالبی ارائه می‌دهیم.
ضرورت بحث
بی‌شك عدم تبیین الگوی مصرف مبتنی بر خواست و مذاق شارع، از عوامل رشد سرسام آور ضایعات و هدر رفتها در عرصه‌های گوناگون است.
بنا به گفته مدیر كل دفتر صنایع غذایی وزارت جهاد كشاورزی، سهم صادرات كالاهای غیر نفتی در سال 1381، حدود 5/4 میلیارد دلار بود، در حالی كه رقم ضایعات بخش صنایع غذایی، به 5 میلیارد دلار می‌رسد.
وی همچنین در همان تاریخ گفت: در حال حاضر، از 67 میلیون تن تولید محصولات كشاورزی، حدود 20 میلیون تن، معادل 35 درصد، ضایع می‌شود و با توجه به اینكه ضایعات استاندارد بین المللی درصد است، بنابراین ضایعات محصولات ایران نسبت به استانداردهای بین‌المللی 30% فاصله وارد و یا به عبارتی ضایعات محصولات ایران 7 برابر ضایعات استاندارد بین‌المللی است. (1)
بر اساس گفته یكی از متخصصان و مسئولان دانشگاه مشهد، ایران در اسراف انرژی در میان كشورهای جهان، صاحب رتبه نخست است و سالانه میانگین هدر رفت انرژِی در ایران بالغ بر 8 میلیارد دلار است. (2)
البته اسراف، علاوه بر اتلاف منابع، عواقب جسمانی نیز در پی دارد؛ برای مثال به گفته معاون سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی در سال 1383، مردم ایران 40 درصد بیشتر از مردم جهان روغن مصرف می‌كنند كه این خود، زمینه‌ساز افزایش بیماریهای قلبی و عروقی در كشور است. همچنین مردم ایران 3 برابر بیشتر از دیگر مردم جهان نوشیدنی شیرین مصرف می‌كنند و وجود شكر و فسفر در نوشیدنیهای شیرین، عامل بروز پوكی استخوان است. (3)
و بر اساس آنچه یكی از كارشناسان انرژی ابراز داشته است: به ازای مصرف هر كیلو وات انرژی، 200 گرم دی اكسید كربن در فضا ایجاد می‌شود. (4)
این حقایق تلخ، ضرورت بحث و بررسی پیرامون الگوی مصرف با رویكرد دینی را نشان می‌دهد و با توجه به ظرفیتهای مختلف موجود در آموزه‌های دینی، اسلام می‌تواند برای حل این معضلات رهنمود داده و ارائه طریق كند.
برخی مصارف، مربوط به افراد است و برخی مصارف را دولت عهده‌دار می‌باشد كه در این مجموعه، بتدا مصارف فردی و سپس مصارف دولتی بحث خواهد شد.
مصارف فردی
مصارف فردی به مصارف خوراكی، بهداشتی، حقوقی، اخلاقی، انرژی، مسكن، پوششی، تفریحی، آرایشی و تجملی و تشریفاتی تقسیم می‌شود كه به صورت اجمال در مورد هر یك مطالبی را عرضه می‌داریم.
1. مصارف خوراكی
در روایات رسیده از پیشوایان دینیعلیهمالسلام به رهنمودها و سفارشهای ارزنده‌ای در پیوند با خوراك و كم و كیف آن بر می‌خوریم كه می‌توان از آنها در تبیین الگوی مصارف خوراكی بهره گرفت.
امیرالمؤمنینعلیهالسلام به فرزند خود امام حسنعلیهالسلام فرمود: آیا به تو چهار رفتار یاد ندهم كه با به كار بستن آنها، از طب بی‌نیاز شوی؟ عرض كرد: چرا، فرمود: «لَا تَجْلِسْ عَلَى الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ جَائِعٌ وَ لَا تَقُمْ عَنِ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ وَ جَوِّدِ الْمَضْغَ وَ إِذَا نِمْتَ فَأَعْرِضْ نَفْسَكَ عَلَى الْخَلَاءِ فَإِذَا اسْتَعْمَلْتَ هَذَا اسْتَغْنَیتَ عَنِ الطِّب؛ (5) تا وقتی گرسنه نشده‌ای بر [سر سفره] غذا ننشین و از [سر سفرة] غذا بلند نشو مگر اینكه هنوز اشتهای خوردن داری و غذا را خوب بجو و هر گاه تصمیم به خوابیدن گرفتی، عمل تخلی و رفتن به دستشویی را انجام ده. اگر این امر را انجام دهی، از طب بی‌نیاز خواهی بود.»
و در سخنی زیبا از امام صادقعلیهالسلام می‌خوانیم: «لَیسَ لِابْنِ آدَمَ بُدٌّ مِنْ أَكْلِهِ یقِیمُ بِهَا صُلْبَهُ فَإِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ طَعَاماً فَلْیجْعَلْ ثُلُثَ بَطْنِهِ لِلطَّعَامِ وَ ثُلُثَ بَطْنِهِ لِلشَّرَابِ وَ ثُلُثَ بَطْنِهِ لِلنَّفَسِ وَ لَا تَسَمَّنُوا كَمَا تَسَمَّنُ الْخَنَازِیرُ لِلذَّبْح؛ (6) آدمی را گریزی از خوردن نیست تا بتواند بدین وسیله قامت راست كند. پس هر گاه فردی از شما به غذا خوردن روی آورد، یك سوم از شكمش را برای غذا و یك سومش را برای نوشیدنی و یك سوم دیگرش را برای هوا و تنفس در نظر بگیرد و همانند خوكها كه برای ذبح شدن فربه می‌گردند، چاق نشوید.»
در حدیثی دیگر می‌فرماید: «شكم، در نتیجه [زیاده‌روی در] خوردن طغیان می‌كند و نزدیك‌ترین حالت بنده نسبت به خدا، وقتی است كه شكمش سبك و بدترین حالت او نسبت به خدا آن گاه است كه شكمش [بیش از حد نیاز] پر باشد.» (7)
2. مصارف بهداشتی
اهمیت اسلام به رعایت موارد بهداشتی بسیار زیاد است تا حدّی كه صاحب وسائل الشیعه در جلد اوّل كتابش حدود 400 حدیث در باب استحمام و 82 حدیث در خصوص اهمیت و آداب مسواك كردن نقل نموده است. و البته روایات فراوانی نیز داریم كه مقوله بهداشت را به طور كلی مورد توجه قرار داده‌اند مانند این سخن پیامبراكرمصلیاللهعلیهوآله: «بِئْسَ الْعَبْدُ القاذورۀ؛ (8) بد بنده‌ای است شخص كثیف.»
بحث مصارف بهداشتی را در دو بخش دارو و درمان و چگونگی مصرف آب، پی می‌گیریم.
الف. دارو و درمان
اگر چه شفا بخش انسان از همه دردها خدا است؛ ولی هنگام مریضی موظفیم به پزشك مراجعه كنیم. به فرموده امام صادقعلیهالسلام «پیامبری از پیامبران الهی بیمار شد، پس گفت: خود را مداوا نمی‌كنم تا همان كه بیمارم كرده، شفایم دهد، خداوند به او وحی فرمود: تا خود را مداوا نكنی، شفایت نمی‌دهم زیرا شفای [در نتیجه مداوا نیز] از من است.» (9)
البته چون به حسب معمول دارو، در حكم سمّ و پادزهر است، مصرف آن با برخی عوارض و پیامدهای منفی همراه خواهد بود. در حدیثی آمده است: «لَیسَ مِنْ دَوَاءٍ إِلَّا وَ هُوَ یهَیجُ دَاءً وَ لَیسَ شَیءٌ فِی الْبَدَنِ أَنْفَعَ مِنْ إِمْسَاكِ الْیدِ إِلَّا عَمَّا یحْتَاجُ إِلَیه؛ (10) هیچ دارویی نیست مگر این كه موجب تحریك دردی می‌شود و چیزی برای بدن سودمندتر از این نیست كه تا به دارو احتیاج نشده از صرف آن خودداری كند.»
و در تشبیهی زیبا از امام علیعلیهالسلام می‌خوانیم: «شُرْبُ الدَّوَاءِ لِلْجَسَدِ كَالصَّابُونَ لِلثَّوبِ ینْقیهِ وَلَكِنْ یخْلُقُهُ؛ (11) نوشیدن دارو برای بدن، همانند استفاده از صابون برای لباس است كه آن را پاك و تمیز می‌كند، ولی سبب گهنگی و استهلاك آن نیز می‌شود.» بنابراین باید در مصرف دارو كاملاً احتیاط كرد و بنابر مضمون روایات تا وقتی كه بیماری با انسان راه می‌آید با آن راه بیاید و تا هنگامی كه بدن درد را تحمل می‌كند، از مصرف دارو پرهیز نماید.
ب. مصرف آب
آب مایه حیات و اصلی‌ترین ماده بهداشتی است و به دلیل محدودیت منابع آبی و نیاز گسترده و روز افزون بشر به آن، لازم است در مصرف بهینه آن كوشید و از هدر رفتن آن به هر شكل جلوگیری كرد. بر اساس نصوص دینی و احكام فقهی، استفاده نادرست از آب و به هدر رفتن آن، از مصادیق اسراف و مورد نكوهش است.
در روایتی بنابر نقل شیخ صدوقرحمهالله آمده است: «وَ قَالَ رَسُولُاللَّهِصلیاللهعلیهوآله الْوُضُوءُ مُدٌّ وَ الْغُسْلُ صَاعٌ وَ سَیأْتِی أَقْوَامٌ بَعْدِی یسْتَقِلُّونَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ عَلَى خِلَافِ سُنَّتِی...؛ (12) وضو، با یك مد (حدود یك لیتر) و غسل با یك صاع (حدود سه لیتر) آب انجام بگیردو به زودی پس از من، مردمی خواهند آمد كه این مقدار را اندك می‌شمرند، اینان بر خلاف سنت من هستند.»
در حدیث دیگر از امام صادقعلیهالسلام می‌خوانیم: «أَدْنَى الْإِسْرَافِ هِرَاقَةُ فَضْلِ الْإِنَاءِ...؛ (13) كم‌ترین اسراف آن است كه زیادی آب، دور ریخته شود.»
3. مصارف حقوقی
در شریعت و فقه اسلامی، به مصارف و هزینه‌هایی مانند كابین، هزینه همسر، هزینه فرزندان و... بر می‌خوریم كه بیشتر جنبه حقوقی دارند، از اینرو به طور مستقل، به تعیین كم و كیف آنها می‌پردازیم.
الف. كابین
از جمله مصارف حقوقی كابین است كه تعیین اندازه آن در فقه و شریعت اسلامی، به توافق و تراضی طرفین موكول شده است؛ ولی مستحب است و پسندیده آن است كه بیش از مهر السنه یعنی پانصد درهم و به عبارتی پنجاه دینار كه قیمت تقریبی پنجاه رأس گوسفند است، نباشد.
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله می‌فرماید: «أَفْضَلُ نِسَاءِ أُمَّتِی أَصْبَحُهُنَّ وَجْهاً وَ أَقَلُّهُنَّ مَهْرا؛ (14) بهترین زنان امّتم، زیباترین آنان و كم مهریه‌ترین ایشان است.»
ب. هزینه همسر، فرزندان و والدین
از دیگر مصارف حقوقی، هزینه مورد نیاز همسر در زمینه خوراك، پوشاك، اثاثیه منزل، وسایل و ظروف پخت و پز، مسكن و دیگر نیازهای معیشتی است كه باید شوهر وی، با توجه به عرف زمانه و با لحاظ شأن و مرتبه اجتماعی و خانوادگی زن و مشروط به تمكین وی، اقدام به تهیه آنها نماید. نیز بر مرد مستحب است افزون بر برطرف كردن نیازهای ضروری و اولیه خانواده، نسبت به گشایش در امور خانواده و فراهم آوردن امكانات رفاهی برای آن، به دور از اسراف و زیاده‌روی بكوشد. هم چنانكه بر مرد واجب است در صورت توانایی نفقه والدین خود را اگر نیازمند باشند و نیز هزینه معیشتی و مخارج تربیتی و تحصیل فرزندان خود را فراهم كند.
امام صادقعلیهالسلام می‌فرماید: «یشْبِعُ بَطْنَهَا وَ یكْسُو جُثَّتَهَا وَ إِنْ جَهِلَتْ غَفَرَ لَهَا؛ (15) نیاز خوراكی زن را برآورده و اندامش را بپوشاند و اگر جهالت كرد [و خطایی مرتكب شد] از او درگذرد.»
در روایتی دیگر پس از آنكه امام صادقعلیهالسلام حقوق مذكور را می‌فرمایند، شهاب بن عبدربه می‌گوید: از امام پرسیدم آیا روغن [و مواد نرم كننده] نیز تهیه كند؟ امامعلیهالسلام فرمود: این كار را یك روز در میان انجام دهد و بعد عرض كردم: گوشت چطور؟ و امام فرمود: هر سه روز یك مرتبه و به عبارتی در هر ماه، ده مرتبه، نه بیشتر. و برای او در هر شش ماه، رنگ [جهت خضاب] تهیه كند. واو رادر هر سال، چهار دست لباس بپوشاند؛ دو دست برای زمستان و دو دست برای تابستان. (16)
در باب تأمین هزینه فرزندان و والدین در صحیحه عبدالرحمن بن حجاج از قول امام صادقعلیهالسلام آمده است. «خَمْسَةٌ لَا یعْطَوْنَ مِنَ الزَّكَاةِ شَیئاً الْأَبُ وَ الْأُمُّ وَ الْوَلَدُ وَ الْمَمْلُوكُ وَ الْمَرْأَةُ وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ عِیالُهُ لَازِمُونَ لَه؛ (17) به پنج دسته، هیچ مقدار از زكات [واجب بر انسان] داده نمی‌شود: پدر، مادر، فرزند، غلام و همسر؛ زیرا این افراد، نان خور او هستند و هزینه آنان به عهده او است.»
4. مصارف اخلاقی
در عرصه هزینه‌ها و مصارف اخلاقی، مباحث مهمی چون جود و سخاوت و اندازه آن، ایثارگری در مال و ثروت، میهمان داری و میهمان‌نوازی، پذیرایی از مصیبت دیدگان، كمك به گدایان و مسئله تكدی‌گری قابل طرح است.
الف. جود و سخاوت
در اخلاق اسلامی، جود و سخاوت، حد وسط میان بخل و اسراف است و مورد تشویق و ترغیب فراوان می‌باشد. از پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآلهنقل شده است: «الْجَنَّةُ دَارُ الْأَسْخِیاء؛ (18) بهشت، خانه سخاوتمندان است.»
و در روایتی از امام صادقعلیهالسلام می‌خوانیم: «شَابٌّ سَخِی مُرَهَّقٌ فِی الذُّنُوبِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَیخٍ عَابِدٍ بَخِیل؛ (19) جوان سخاوتمند گناه كار، پیش خدا، از پیر عابد بخیل، محبوب‌تر است.»
بااین حال باید توجه داشت كه حتّی در بخشش و سخاوت نباید زیاده روی و اسراف نمود. در قرآن می‌خوانیم: «وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَ لَمْ یقْتُرُوا وَ كانَ بَینَ ذلِكَ قَواما»؛ (20) «وكسانی كه هر گاه انفاق می‌كنند، نه اسراف می‌ورزند و نه سخت‌گیری، بلكه میان آن دو، شیوه اعتدال را برمی‌گزینند.»
ب. میهمان داری
پذیرایی از میهمان در فرهنگ اسلامی، جایگاه ویژه‌ای دارد. بر اساس سخن و سیره پیشوایان دینی، شایسته است میزبان، در حد توان، در تهیه غذای خوب و لذیذ بكوشد و از میهمان خود، با خوراكی مطبوع پذیرایی كند. با این وجود، نباید خود را به تكلف و سختی انداخته، امكانات خوراكی در خانه را اندك شمارد. همچنین لازم است میهمان، امكانات پذیرایی را كم نشمارد و از این بابت گلایه نكند.
در حدیثی، به نقل از پیامبر گرامی اسلام می‌خوانیم: «إِنَّ الضَّیفَ إذَا جَاءَ فَنَزَلَ بِالْقَوْمِ جَاءَ بِرِزْقِهِ مَعَهُ مِنَ السَّمَاءِ، فَإِذَا أَكَلَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُمْ بِنُزُولِهِ عَلَیهِمْ؛ (21) هر گاه میهمان، بر گروهی از مردمان وارد شود، رزق و روزیش همراه او از آسمان فرود می‌آید و چون از غذای آنان بخورد، خداوند به میمنت ورود او، گناه آنان را ببخشد.»
بنابر نقل كلینی، ابوحمزه، به اتفاق گروهی نزد امام صادقعلیهالسلام بودند. وی می‌گوید: در آنجا برای ما غذایی آورده شد كه تا آن زمان، به لذیذی و پاكیزگی آن نخورده بودیم. و خرمایی آوردند كه از بس خوب و برّاق بود، چهره‌های خود را در آن می‌دیدیم. (22)
با این همه، پذیرایی گرم و ملاطفت نسبت به میهمان نیز حد و حدودی دارد.
از پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله نقل شده است: «اَلضَّیفُ یلْطَفُ لَیلَتَینِ فَإِذَا كَانَتْ اللَّیلَةُ الثَّالِثَةُ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْبَیتِ یأْكُل مَا أَدْرَكَ؛ (23) با میهمان تا دو شب با ملاطفت [و به نحو ویژه] رفتار می‌شود و هر گاه شب سوم رسید، او از اهل خانه محسوب می‌شود و باید هر چه دید بخورد.»
البته باید دانست كه تواضع در برابر میهمان و احترام قائل شدن برای وی، نباید در حدی باشد كه میزبان نعمتهای خداوند كه برای پذیرایی آماده كرده است را ناچیز و بی‌مقدار بشمارد.
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله می‌فرماید: «كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْماً أَنْ یسْتَقِلَّ مَا یقَرِّبُ إِلَى إِخْوَانِهِ وَ كَفَى بِالْقَوْمِ إِثْماً أَنْ یسْتَقِلُّوا مَا یقَرِّبُهُ إِلَیهِمْ أَخُوهُم؛ (24) در گناه كاری انسان همین بس كه آنچه را [برای پذیرایی] پیش برادرانش می‌برد، كم شمارد. و در گناه كاری جمیعت [میهمان] نیز همین بس كه آنچه برادرشان برای پذیرایی از آنها می‌آورد، كم شمارند.»
ج. پذیرایی از مصیبت دیدگان
پذیرایی از صاحبان عزا نیز بر خلاف آنچه در عصر ما جریان دارد، از سنتهای پسندیده و مورد تأكید اولیای دینی است. بر این اساس شایسته است دوستان، آشنایان و همسایگان میت، به مدت سه روز، غذای مورد نیاز بازماندگان را تهیه و از آنان پذیرایی كنند.
امام صادقعلیهالسلام می‌فرماید: «الْأَكْلُ عِنْدَ أَهْلِ الْمُصِیبَةِ مِنْ عَمَلِ أَهْلِ الْجَاهِلِیةِ وَ السُّنَّةُ الْبَعْثُ إِلَیهِمْ بِالطَّعَامِ؛ (25) خوردن [و پذیرایی شدن] پیش مصیبت دیدگان، از كارهای مردمان جاهلی است و سنت [صحیح] آن است كه برای آنان، غذا فرستاده شود.»
و در حدیثی دیگر امام باقرعلیهالسلام می‌فرماید: «یضَعُ لِلْمَیتِ الطَّعَامُ لِلْمَأْتَمِ ثَلَاثَۀُ اَیامٍ بِیومٍ مَاتَ فیهِ؛ (26) با محاسبه روزی كه شخص در آن روز مرده است، به مدت سه روز، برای ماتم و عزای او، غذا تهیه می‌شود.»
د. كمك به گدا
از مسائل مهمی كه هر شهروندی، روزمره با آن سرو كار دارد و باید موضع خود را در قبال آن روشن نماید، مسأله گدایی و تكدی‌گری است. در برخی روایات كمك به سائل و گدا مورد تشویق قرار گرفته است. چنان كه از قول پیامبر گرامی اسلامصلیاللهعلیهوآله می‌خوانیم: «إِذَا طَرَقَكُمْ سَائِلٌ ذَكَرََ اللهَ فَلَا تَرُدُّوه؛ (27) هر گاه گدایی با ذكر و نام خدا، درب خانه شما را كوبید، او را رد نكنید.»
در حدیثی دیگر از امام باقرعلیهالسلام، از فقیر به هدیه الهی تعبیر شده است: «اَلْفَقیرُ هِدْیةُ اللهِ اِلَی الْغَنِی فَاِنْ قَضَی حَاجَتَهُ فَقَدْ قَبِلَ هِدْیةَ اللهِ وَ اِنْ لَمْ یقْضِ حَاجَتَهُ فَقَدْ رَدَّ هِدْیةُ اللهِ؛ (28) فقیر هدیه خداست به انسان دارا، پس اگر خواست او را برآورده ساخت، هدیه خدا را پذیرفته و چنانچه به این كار اقدام نكرد، هدیه خدا را رد نموده است.»
امّا در روایات دیگری علاوه بر اینكه گدایی را خواری و ذلت می‌شمارد، كمك و انفاق به فرد بی‌نیاز و نیرومند را صحیح نمی‌داند.
پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله می‌فرماید: «لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِی و لَا لِقَوِی مُكْتَسِبٍ؛ (29) صدقه، برای شخص بی‌نیاز و انسان نیرومندی كه می‌تواند كار و كسبی كند، حلال نیست.»
ممكن است برخی گدایان حرفه‌ای، بی آنكه مستحق كمك باشند، با بهره‌گیری از ترفندها و شگردهای خاص، افراد ساده‌اندیش را فریب داده، از این راه، به ثروتهای هنگفت دست یابند. چنان كه بر اساس اعلام یك پایگاه اینترنتی، بررسیهای مخفی نشان می‌دهد متكدیان خیابانی در كشور عربستان، با هشت ساعت كار روزانه و شش روز كار در هفته، ماهانه بیش از 4 هزار دلار درآمد دارند. بیشتر این افراد، با پوشیدن لباسهای پاره و مندرس و استفاده از عبارتها و كلمات ویژه و نیز اجاره كودكان معلول یا غیر‌معلول، ترحم رهگذران را جلب می‌كنند. (30)
افزون بر آثار سوء فرهنگی و اجتماعی این امر، گاه ممكن است ترحم و دلسوزی بی‌جا، منجر به پیامدهای دراز مدت برای شخص متكدی شود. فرزند شخصی معتاد می‌گوید: مادر بزرگم لیف حمام می‌بافت و به خیابان برده و می‌فروخت. من نیز كه نه ساله بودم كنار او در خیابان می‌نشستم و مردم را تماشا می‌كردم، در یكی از روزها، مردی عابر، به من یك اسكناس دویست تومانی داد، مادربزرگم متوجه نشد، خوشحال بودم كه پولی پیدا كرده‌ام، برای خودم، خوردنی خریدم و به كسی چیزی نگفتم، روز بعد به تنهایی به خیابان رفتم و گوشه‌ای نشستم تا ظهر، پول قابل توجهی به من دادند، ظهر كه به خانه برگشتم، پدرم به طور اتفاقی، پولها را در جیبم دید و از من پرسید چه كسی این پولها را به تو داده است؟ وقتی موضوع را به او گفتم، او پولها را برداشت و گفت: فردا هم برای من پول بیاور! و بدین ترتیب به گدایی مشغول شدم. (31)
این امور ایجاب می‌كند كه برای پرداخت پول به گدا، مقداری بررسی و احتیاط نماییم و چنانچه به این نتیجه رسیدیم كه شخص سائل، واقعاً نیازمند است، در حد توان به او كمك كنیم.
5. مصرف انرژی
امروزه نقش انرژی در عرصه‌های گوناگون حیات و جایگاه بی‌بدیل آن در تمدن بشری بر كسی پوشیده نیست.
منابع لازم برای این نعمت بزرگ الهی، در كشور ما به طور گسترده و حد وفور یافت می‌شود؛ ولی به دلایل زیر، بهره‌وری بهینه و صرفه‌جویی در مصرف آن، ضروری به نظر می‌رسد.
الف. به گفته كارشناسان انرژی، متوسط عمر ذخایر نفت در جهان، 41 سال و در خاورمیانه 88 سال است. (32)
ب. در بسیاری موارد، تولید انرژی، دشوار و مسلتزم صرف هزینه بالا است، از باب مثال، به گفته یكی از كارشناسان مدیریت مصرف برق: برای تولید هر كیلو وات انرژی برق، 1000 دلار مورد نیاز است تا بتوان بدین وسیله، 10 لامپ 100 وات را به مدت یك‌ساعت روشن نگه داشت. میزان مصرف انرژی برق در ساختمانهای ایران، سه برابر استانداردهای جهانی است. (33)
ج. سرانه مصرف انرژی در ایران بسیار بالا است و با هیچ یك از استانداردهای جهانی، همخوانی ندارد. با منطقی كردن مصرف سوخت در كشور، می‌توان سالانه از هزینة بیست میلیارددلاری مصرف نهایی انرژی در اقتصاد ملی كاست. (34)
در روایات، اموری چند از جمله روشن كردن چراغ، در حالی كه نیازی به آن نیست، از مصادیق «تضییع مال» معرفی شده است.
به نقل از علیعلیهالسلام آمده است: «خَمْسٌ تَذْهَبُ ضَیاعاً سِرَاجٌ تَقِدُهُ فِی شَمْسٍ الدُّهْنُ یذْهَبُ وَ الضَّوْءُ لَا ینْتَفَعُ بِهِ وَ مَطَرٌ جَوْدٌ عَلَى أَرْضٍ سَبِخَةٍ الْمَطَرُ یضِیعُ وَ الْأَرْضُ لَا ینْتَفَعُ بِهَا وَ طَعَامٌ یحْكِمُهُ طَابِخُهُ یقَدَّمُ إِلَى شَبْعَانَ فَلَا ینْتَفِعُ بِهِ وَ امْرَأَةٌ حَسْنَاءُ تُزَفُّ إِلَى عِنِّینٍ فَلَا ینْتَفِعُ بِهَا وَ مَعْرُوفٌ یصْطَنَعُ إِلَى مَنْ لَا یشْكُرُه؛ (35) پنج چیز ضایع می‌شود: [یكی] چراغی كه آن را در نور خورشید بر افروزی، [در این فرض،] روغن چراغ به مصرف می‌رسد؛ ولی از نور آن بهره‌ای برده نمی‌شود، [دوم] باران خوب و سنگین كه بر شوره زار ببارد كه باران، ضایع می‌شودو زمین از آن سود نمی‌برد. [سوم] خوراكی كه آشپزش آن را خوب بپزد و به سیر تقدیم شود كه نفعی عاید وی نمی‌شود؛ [چهارم] زن زیبایی كه با شخص خواجه عروسی كند كه از وی سودی نمی‌برد، [پنجم] كار نیكی كه برای انسان ناسپاس انجام داده شود.»
مفاد كلی این گونه روایات، این است كه به كارگیری امكانات بدون سود دهی لازم، موجب اسراف و به هدر دادن آنهاست.
6. هزینه‌های مسكن
از نیازهای اولیه هر انسان بهره‌مندی از آرامش فكری و روحی و برخورداری از آسایش جسمی و روانی است، و بی‌گمان داشتن خانه و سرپناه، از نخستین و مهم‌ترین عامل در این زمینه است. از همین رو خداوند متعال، در خطابی منّت آمیز به بشر می‌فرماید: «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُیوتِكُمْ سَكَنا»؛ (36) «خداوند، برای شما، از ناحیه خانه‌هایتان، آرامش قرار داد.»
اسلام و خانه وسیع
از ویژگیهای خانه مطلوب در اسلام، وسیع بودن و برخورداری آن از فضای باز و مناسب است. به نقل از پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله می‌خوانیم: «مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ، اَلْمَسْكَنُ الْوَاسِعُ؛ (37) از خوشبختی انسان مسلمان، برخورداری او از مسكن وسیع است.»
همچنین ایشان می‌فرماید: «أَرْبَعٌ مِنَ السَّعَادَةِ وَ أَرْبَعٌ مِنَ الشَّقَاوَةِ فَالْأَرْبَعُ الَّتِی مِنَ السَّعَادَةِ، الْمَرْأَةُ الصَّالِحَةُ وَ الْمَسْكَنُ الْوَاسِعُ وَ الْجَارُ الصَّالِحُ وَ الْمَرْكَبُ الْبَهِی وَ الْأَرْبَعُ الَّتِی مِنَ الشَّقَاوَةِ، الْجَارُ السَّوْءُ وَ الْمَرْأَةُ السَّوْءُ وَ الْمَسْكَنُ الضَّیقُ وَ الْمَرْكَبُ السَّوْء؛ (38) چهار چیز، از سعادت و خوشبختی [انسان] و چهار چیز، از شقاوت [انسان] است. آن چهار چیز كه از سعادت است، همسر صالح، خانه وسیع، همسایه نیكوكار و مركب راهوار می‌باشد و آن چهار چیز كه از شقاوت است، همسایه بد، همسر بد، خانه تنگ و مركب بد می‌باشد.»
البته این روایات با روایات دیگری كه بزرگ‌تر بودن خانه از مقدار كفاف را نهی می‌كند، منافاتی ندارد. در روایتی به نقل از امام صادقعلیهالسلام می‌خوانیم: «كُلُّ بِنَاءٍ لَیسَ بِكَفَافٍ فَهُوَ وَبَالٌ عَلَى صَاحِبِهِ یوْمَ الْقِیامَة؛ (39) هر ساختمانی كه به مقدار كفایت و نیاز نباشد [بكله فراتر از آن باشد] روز قیامت، و بال [و مایه گرفتاری] صاحبش خواهد بود.»
از آن جهت این روایات با هم منافات ندارند كه نقطه مقابل «سعة المنزل» و وسعت خانه، تنگی منزل و جوابگو بودن آن نسبت به نیازهای معقول زندگی است. چنان كه از امام باقرعلیهالسلام نقل شده: «مِنْ شَقَاءِ الْعَیشِ ضِیقُ الْمَنْزِل؛ (40) از بدبختی و ناگواری زندگی، تنگ بودن منزل است» و بدین ترتیب، محدوده كفاف، شامل وسعت منزل و چشم نواز بودن عرصة آن نیز می‌شود و می‌توان گفت: مقصوداز «فوق كفاف بودن خانه» ساختن آن به گونه مجلل و اشرافی و به منظور ریا و تفاخر و انگیزه‌هایی از این قبیل است. چنان كه از قول پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله نقل شده است: «مَنْ بَنَى بُنْیاناً رِیاءً وَ سُمْعَةً حُمِّلَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ هُوَ نَارٌ تَشْتَعِلُ ثُمَّ یطَوَّقُ فِی عُنُقِهِ وَ یلْقَى فِی النَّارِ فَلَا یحْبِسُهُ شَیءٌ مِنْهَا دُونَ قَعْرِهَا إِلَّا أَنْ یتُوبَ قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ كَیفَ یبْنِی رِیاءً وَ سُمْعَةً قَالَ یبْنِی فَضْلًا عَلَى مَا یكْفِیهِ اسْتِطَالَةً مِنْهُ عَلَى جِیرَانِهِ وَ مُبَاهَاةً لِإِخْوَانِه؛ (41) هر كس از روی ریا و سمعه، خانه‌ای را بنا كند، روز قیامت آن را از زمین هفتم بر دوش می‌كشد در حالی كه آتشی برافروخته است. سپس طوق گردنش شده و به آتش افكنده می‌شود، پس هیچ بخشی از آن ساختمان، مانع از افتادن او به ژرفای دوزخ نمی‌شود مگر اینكه توبه كند. به حضرت عرض شد: مقصود از بنا كردن ساختمان به قصد ریا و سمعه چیست؟ پیامبر اكرمصلیاللهعلیهوآله فرمود: یعنی آن را به اندازه‌ای بیش از نیاز خود، و به منظور گردن فرازی بر همسایگانش و تفاخر به برادرانش بنا كند.»
ویژگیهای مسكن مطلوب
می‌توان با بهره‌گیری از آموزه‌های دینی، از امور زیر، به عنوان ویژگیهای مسكن مطلوب (به طور نسبی) نام برد:
1. آرامش بخش بودن: به این معنا كه به لحاظ موقعیت، برخورداری از فضا و امكانات لازم، به گونه‌ای طراحی و ساخته شود كه آرامش روحی و روانی و فكر ساكنان خود را به خوبی فراهم آورد.
از مواردی كه موجبات آرامش روحی و فكری در ساختمان را به همراه دارد، آن است كه همسایگان خانه، بر درون آن اشراف نداشته باشند. به نقل از امام صادقعلیهالسلام می‌خوانیم: «ثَلَاثَةٌ لِلْمُؤْمِنِ فِیهِنَّ رَاحَةٌ دَارٌ وَاسِعَةٌ تُوَارِی عَوْرَتَهُ وَ سُوءَ حَالِهِ مِنَ النَّاس...؛ (42) راحتی مؤمن در سه چیز است: خانه وسیعی كه نادیدنیها و بدحالی او را از مردم بپوشاند...»
2. استحكام: مقاوم بودن ساختمان در برابر حوادث و سوانح طبیعی، از دیگر ویژگیهای مهم ساختمان و مورد تأكید عقل و شرع است. در احادیث آمده است: «مَنْ بَنَى فَاقْتَصَدَ فِی بِنَائِهِ لَمْ یؤْجَر؛ (43) هر كس [خانه‌ای] بنا كند و در ساخت و ساز آن، اقتصاد ورزد، اجر و بهره‌ای نخواهد داشت.»
اقتصاد در ساخت و ساز، با صرفه‌جویی در مصالح ساختمانی، استفاده از قطعات و مصالح نامرغوب و غیر مقاوم و مانند آن تحقق می‌یابد.
3. اختصاص مكانی برای عبادت: قرار دادن مكان مناسبی از خانه برای عبادت، از ویژگیهایی است كه موجب معنویت و صفای خانه می‌شود. بر اساس روایتی، امام صادقعلیهالسلام در اشاره به اهتمام امام علیعلیهالسلام به این امر فرموده است: «كَانَ عَلِیعلیهالسلام قَدْ جَعَلَ بَیتاً فِی دَارِهِ لَیسَ بِالصَّغِیرِ وَ لَا بِالْكَبِیرِ لِصَلَاتِه؛ (44) علیعلیهالسلام در خانه خود، اتاقی [متوسط] نه كوچك و نه بزرگ را برای نمازگزاردن قرار داده بود.»
4. بناگذاری در جایی آبرومند و مناسب: به فرموده امام علیعلیهالسلام: «إِنَّ لِلدَّارِ شَرَفاً وَ شَرَفُهَا السَّاحَةُ الْوَاسِعَةُ وَ الْخُلَطَاءُ الصَّالِحُونَ وَ إِنَّ لَهَا بَرَكَةً وَ بَرَكَتُهَا جَوْدَةُ مَوْضِعِهَا وَ سَعَةُ سَاحَتِهَا وَ حُسْنُ جِوَارِ جِیرَانِهَا؛ (45) خانه می‌تواند دارای شرافت باشد و شرافت آن، به این است كه حیاطی گسترده و ساكنانی نیكوكار داشته باشد. و خانه می‌تواند دارای بركت باشد و بركتش به آن است كه از جایگاه و موقعیتی خوب، حیاطی وسیع و همسایگانی نیك‌رفتار برخوردار باشد.»
5. قرار دادن جایگاهی مناسب برای دستشویی: بر خلاف خانه‌سازی به سبك غربی كه جایگاه دستشویی را در درون مجموعه و نزدیك به قسمتهایی مانند اتاق نشیمن و پذیرایی و آشپزخانه، لحاظ می‌كنند كه این امر، پیامدهای خاص بهداشتی و اخلاقی دارد، در آموزه‌های اسلامی، تأكید شده است مكان آن، در پنهانترین و دورترین قسمت ساختمان باشد. امام صادقعلیهالسلام می‌فرماید: «أَ لَیسَ مِنْ حُسْنِ التَّقْدِیرِ فِی بِنَاءِ الدَّارِ أَنْ یكُونَ الْخَلَاءُ فِی أَسْتَرِ مَوْضِعٍ فِیهَا فَهَكَذَا جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَنْفَذَ الْمُهَیأَ لِلْخَلَاءِ مِنَ الْإِنْسَانِ فِی أَسْتَرِ مَوْضِعٍ مِنْهُ فَلَمْ یجْعَلْهُ بَارِزاً مِنْ خَلْفِهِ؛ آیا از مصادیق خوب اندازه‌گیری در ساختمان سازی این نیست كه دستشویی و مكان تخلی، در پوشیده‌ترین جای آن باشد؟ همین طور نیز خداوند، منفذ تخلی در انسان‌را در پنهانترین جای بدن او قرار داده و آن رااز پشت او آشكار نساخته است.»
ادامه دارد... .
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). روزنامه اقتصادي آسيا، 24/12/1381.
(2). خبر جنوب (روزنامه)، 18/12/1383.
(3). جمهوري اسلامي، 20/11/1383.
(4). خبر جنوب، 1/11/1383.
(5). خصال، صدوق، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1403 ق، ج1، ص229.
(6). اصول كافي، كليني، دارالكتب الاسلاميه، 1365 ش، ج6، ص269.
(7). همان.
(8). همان، ص439.
(9). وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، مؤسسه آل البيتعلیهمالسلام، قم، چ اوّل، 1409 ق، ج2، ص410.
(10). همان، ص409.
(11). شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، قم، 1404 ق، ج20، ص300.
(12). وسائل الشيعه، حر عاملي، ج1، ص338.
(13). اصول كافي، كليني، ج6، ص460.
(14). همان، ج5، ص324.
(15). وسائل الشيعه، ج 21، ص510.
(16). همان، ص513.
(17). همان، ص525.
(18). احياء العلوم، غزالي، ترجمه مؤيد الدين خوارزمي، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، چ سوم، 1374 ش، ص511.
(19). كافي، كليني، ج4، ص41.
(20). فرقان /67.
(21). وسائل الشيعه، ج24، ص317.
(22). همان، ص297.
(23). همان، ص313.
(24). همان، 276.
(25). همان، ج3، ص237.
(26). المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقي، دار الكتب الاسلاميه، قم، چ دوم، ج2، ص419.
(27). بحار الانوار، مجلسي، دار الاحياء التراث العربي، بيروت، چ سوم، 1403 ق، ج93، ص171.
(28). همان، ص170.
(29). مستدرك الوسائل، حسين نوري، مؤسسه آلالبيتعلیهمالسلام، قم، چ اوّل، 1408 ق، ج7، ص109.
(30). خبر جنوب (روزنامه)، 12/5/1386.
(31). همان، 17/10/1383.
(32). جام جم، 2/4/1384.
(33). پيك برق فارس، سال سوم، شماره پنجم، ص4.
(34). جمهوري اسلامي، 7/12/81.
(35). بحار الانوار، مجلسي، ج68، ص47.
(36). نحل/80.
(37). كافي، كليني، ج7، ص526.
(38). بحار الانوار، ج73، ص154.
(39). وسائل الشيعه، ج5، ص337.
(40). بحار الانوار، ج3، ص153.
(41). همان، ص332.
(42). كافي، ج6، ص525.
(43). بحار الانوار، ج73، ص150.
(44). بحارالانوار، ج80، ص366؛ المحاسن، ج2، ص612.
(45). بحار الانوار، ج73، ص154.