تحف العقول عن آل الرسول
این كتاب یكى از مجموعههاى ارزشمند اسلامى و از منابع دست اوّل شیعه در عرصه اخلاق و حدیث و موعظه مىباشد كه از قرن چهارم به یادگار مانده و حدیثهاى برگزیدهاى را از پیامبر اسلامصلىاللهعلیهوآله و امامان معصومعلیهمالسلام و سایر پیامبران درباره حكمت، مواعظ، علوم و معارف اسلام گرد آورده؛ احادیثى كه هر چند نام راویانش ذكر نشده؛ اما تك تك مضامینش مورد تأیید كتاب و سنت و منطبق با احادیث مُسْنَد است و با فرهنگ اهل بیتعلیهمالسلام كاملاً مطابقت دارد.
آشنائى نزدیك و بهرهگیرى از این كتاب براى همه بهویژه مبلغان دینى ضرورتى انكارناپذیر است.
حسن بن على بن شعبه حرّانى، مؤلف این كتاب در این زمینه مىگوید: «پس از آنكه دیدم علماى شیعه درباره فقه و حلال و حرام، كتابهاى فراوانى نگاشتهاند، بر آن شدم تا مجموعهاى پدید آورم كه در آن، سخنان حكمتآموز و موعظههاى پیامبر اكرم و اهل بیت آن حضرت جمع شده باشد تا هم گنجینهاى براى مراجعه خودم وهم مراجعه علاقمندان به خاندان رسالت گردد.
كتب حدیث علماى شیعه، روایات زیادى درباره حلال و حرام و واجبات و مستحبات دارند. چندان كه ثوابش را خدا ثبت كرده، و آیندگان را از رنج تألیف بىنیاز ساخته و بار تصنیف را از دوش آنها برداشتهاند؛ اما در علومى كه از بزرگان اهل بیتعلیهمالسلام وارد شده به روایاتى برخوردم مشتمل بر: حكمتهاى رسا، پندهاى شفابخش، تشویق به سراى جاوید، دل كندن از دنیاى ناپایدار، نوید، تهدید، ترغیب بر اخلاق و كردار نیك، نهى از خوبیها و كارهاى بد، دعوت به پرهیزكارى و تحریص به پارسایى كه قسمتى از این مضامین در سفارشها، خطبهها، نامهها و عهدهاى مفصل بیان شده است. در میان كتابهاى دانشمندان شیعه نوشتهاى بىنیازكننده و كتابى قابل اعتماد كه نیازم را برطرف سازد و خواستهام را تأمین كند، در این زمینهها نیافتم، به ناچار روایاتى كه مشتمل بر این مضامین بود گرد آوردم، و حدیثهایى نادر و بدیع، مفاهیمى عالى و زیبا كه هم جنس و هم شكل، و همانند و همسان آنها بود ضمیمه كردم.» (1)
مؤلف
ابو محمّد، حسن بن على بن حسین بن شعبه حرّانى حَلَبى، از شخصیتهاى برجسته و درخشان فقهاى شیعه و از محدثین بلندآوازه قرن چهارم هجرى مىباشد. او در حرّان كه یكى از روستاهاى اطراف شهر حلب در سوریه است به دنیا آمد. وى از معاصرین شیخ صدوق بوده از محمّد بن همام اسكافى متوفاى 336 هجرى بهره برده است.
ابن شعبه، شاگردان متعددى تربیت كرده است كه مهمترین و درخشانترین آنان شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، متوفاى سال 413 هجرى است.
علامه خوانسارى، مؤلف كتاب روضات الجنات درباره او چنین مىگوید: «فاضل فقیه و عالم متبحر و بلند پایه، حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى حلبى، كتاب تحف العقول را پدید آورده كه در آن اخبار و مواعظ قابل توجهى از پیامبران و امامان معصومعلیهمالسلام وجود دارد و اصحاب و فقهاى شیعه همه بر آن اعتماد كردهاند.» (2)
علاوه بر عظمت و وثاقت و علو شأن و رفعت مقام علمى و عملى مؤلف جلیل القدر كه مورد ستایش و تمجید علماى بزرگ مانند شیخ حر عاملى و علامه مجلسى و صاحب ریاض و دیگران بوده و به احادیث كتابش علما و فقهاى ما استناد كردهاند،
مؤلف محترم نام زیبایى براى كتاب انتخاب كرده و بهترین تحفهها را به عقل و اندیشه مردم اهدا كرده. (3)
تُحَفُ العُقول از زمان نگارش تا كنون در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهاى شیعه واقع شده و از منابع موسوعههاى بزرگ روایى همچون وسائل الشیعه و بحار الانوار محسوب مىشود.
از منظر اهل نظر
شخصیت نگار برجسته، علامه محمّدباقر خوانسارى در كتاب روضات الجنات درباره این كتاب مىفرماید: «كتاب تحف العقول عن آل الرسول كتابى گسترده و داراى فواید فراوان است و مورد اعتماد اصحاب و علماى شیعه مىباشد. (4)
محدث قمى مىفرماید: تحف العقول كتابى پرفایده، نفیس، و مشهور بین علماست علامه مجلسى فرموده نظم این كتاب قدیمى حكایت از مقام بلند مؤلف دارد. بیشتر این كتاب از موعظه و اصول معلوم تشكیل شده است كه احتیاجى به سند ندارد.» (5)
علامه سید حسن صدر مىفرماید: ابن شعبه حرانى شیخ اقدم و امام اعظم ماست كه كتاب تحف العقول را نگاشته؛ كتابى كه مانند آن تصنیف نشده است. (6)
برخى از عناوین تحف العقول
- وصیتها و مواعظ و سخنرانیهاى پیامبرصلىاللهعلیهوآله
- خطبهها و نامهها و وصایاى حضرت علىعلیهالسلام
- احتجاجها، نامهها، سخنرانیها و خطبهها و مواعظ سایر معصومینعلیهالسلام تا امام حسن عسكرىعلیهالسلام
- روایات و موضوعات مفید و سودمند دیگر از ائمهعلیهمالسلام
- رساله حقوق امام زین العابدینعلیهالسلام
- مناجات موسىعلیهالسلام و مناجات و مواعظ عیسىعلیهالسلام
- این كتاب در مورد امام عصرعلیهالسلام روایتى نیاورده است. ابن شعبه در این مورد چنین توضیح مىدهد: از توقیعات و مكاتبات حضرت صاحب الزمانعلیهالسلام با همه تواتر و استقامتى كه در میان شیعه دارد چیزى نیاوردیم؛ چون حدیثى كه با وضع كتاب و مطالب اینجا (موعظه، خطابه و حكمت) تناسبى داشته باشد بدست نیاوردیم، با اینكه عقیده ما در حق آن بزرگوار همان عقیدهاى است كه درباره پدران پیشینش ائمه راشدین سلام اللّه علیهم اجمعین داریم. (7)
از میان ترجمههاى موجود این كتاب ارزشمند، ترجمه آیة اللّه احمد جنتى كه توسط ناشرین مختلف چاپ شده است براى استفاده مبلغین مناسب مىباشد.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) تحف العقول، حسن بن شعبه حرّانى، نشر جامعه مدرسین، قم، 1417 ق، مقدمة المؤلف.
2) روضات الجنات، محمدباقر خوانسارى، نشر اسماعیلیان، قم، 1390 ق، ج 2، ص 289.
3) مقدمه تحف العقول، ترجمه آیة اللّه جنتى، نشر امیر كبیر، تهران، 1382، ص 8.
4) روضات الجنات، ج 2، ص 289.
5) فوائد الرضویه، محدث قمى، ص 109.
6) فرهنگ كتب حدیثى شیعه، سید محمود مدنى، نشر امیر كبیر، تهران، 1385، ج 1، ص 340.
7) تحف العقول، نشر جامعه مدرسین، خاتمه بخش سخنان امام عسكرىعلیهالسلام.