حلیۀ المتقین
کتاب شریف «حلیۀ المتقین» از جمله منابع معتبری است که علاوه بر عموم مردم، همواره مورد توجه و مراجعۀ محققین و مبلغین قرار گرفته است. این منبع معتبر شیعه که به زبان فارسی نگاشته شده، و در نوع خود جامع و کامل است، برای تمام اقشار جامعه مفید می‌باشد. گرچه همه، آن را می‌شناسند و در هر شهر و روستایی یافت می‌شود؛ امّا توجه به عمق مطالب آن نیاز به باز شناخت دوباره دارد. علامه مجلسی در این اثر، معارف ناب اهل‌بیت‌علیهم‌السلام و بسیاری از آداب واحکام شرعی را با زبان ساده؛ امّا مستند و تحقیقی بیان کرده و در دسترس همگان قرار داده است. بر مبلغین گرامی لازم است که آن را همیشه در دسترس داشته و مکرر مراجعه کنند و احادیث آن را همانند نامش، اولاً بر خود و ثانیاً به مردم شناسانده و در جامعۀ اسلامی همگانی کنند.
در اهمیت این منبع همین بس که علامۀ بحر العلوم‌رحمه الله فرموده است: «ای کاش ثواب تمام تالیفات من در دیوان علامه مجلسی نوشته شود و در عوض ثواب یکی از کتابهای فارسی او (همانند همین کتاب حلیة المتقین) که ترجمۀ متون اخبار اهل‌بیت‌علیهم‌السلام است و در دست همه قرار دارد، در نامة عمل من قرار گیرد.» (1)
مطالب کتاب
ابواب و موضوعات متنوع این کتاب در ارائۀ آداب و روشهای زندگی فردی و اجتماعی، نشان می‌دهد که دین مبین اسلام چقدر جامع و دقیق زندگی انسان را مدیریت می‌کند که از کوچک‌ترین و کم اهمیت‌ترین مسائل زندگی تا بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آن دستور و برنامه دارد.
این کتاب به زیباترین شکلی، آداب ارتباط انسانها را در سه محور می‌آموزد:
1. ارتباط با خود؛
2. ارتباط با خداوند؛
3. ارتباط با دیگران.
ازدواج، تربیت فرزند، آداب مجلس و اماکن عمومی، حقوقهای: خویشاوندان، زیر‌دستان، همسایگان، بی سرپرستان و یتیمان، دوستان، بیماران، نیازمندان، مظلومان، از کار افتادگان، مردگان، حقوق متقابل والدین و فرزندان و زن و شوهر، و... و برخی از آداب و روشهای اجتماعی، بخشهایی از این کتاب را تشکیل می‌دهد. و همچنین در زمینة آداب فردی موضوعاتی از قبیل: آداب پوشش، آراستگی و آرایش، خوراک و خوردنیها، نظافت و زیبایی ظاهری، خوابیدن و استراحت، معالجه، تفریح و ورزش، معماری و آرایش منزل، رفتار با سایر مردم، حیوانات، مسافرت و... نکته‌ها و رهنمودهای شایان توجهی را از سیره و سخن اهل‌بیت علیهم‌السلام به ما می‌آموزد.
تلخیص و ترجمه
علامه، کتاب «حلیة المتقین» را به زبان فارسی، تألیف و در تاریخ 26 ذی الحجة 1081 ق آن را به اتمام رسانده است. و بعد از آن به زبانهای مختلف ازجمله: عربی، هندی و اردو نیز ترجمه شده است که به نمونه‌هایی از این ترجمه‌ها با اسم مترجم اشاره می‌کنیم:
ترجمۀ حلیة المتقین به زبان اردو، توسط سید مقبول احمد دهلوى، به‌نام «تهذیب الاسلام»؛
تحقیق و تعریب توسط شیخ خلیل رزق عاملی؛
تحقیق وتعریب توسط علی عبدالحسین شبستری؛
گزیدۀ حلیۀ المتقین به نام «مختصر الابواب فی السنن و آلاداب» توسط شیخ عباس قمی‌رحمه الله.
«آداب الشریعة» کتابی فارسی است که چکیده حلیة المتقین علامه مجلسی می‌باشد و آن را ملّا محمد باقر فشاركی اصفهانی تنظیم کرده است. (2)
البته امروزه نسخه‌های متعددی از کتاب حلیة المتقین (علاوه بر ترجمه‌های متعدد و گزیده‌ها)، توسط ناشرین مختلف با سبکهای گوناگون چاپ و منتشر می‌شود و در ردیف پر فروش‌ترین آثار می‌باشد. معمولاً کتاب «مناظرات و مکالمات حسینیه» با علمای اهل سنت، در آخر این کتاب چاپ می‌شود که خود یک دوره امام شناسی و دفاع مستند از باورهای شیعه می‌باشد که در نوع خود بی نظیر است.
یکی از جدید‌ترین نسخه‌های آن همراه با زندگی مفصل علامه مجلسی و شرح لغات مشکل و توضیحات و تعلیقات و سایر اضافات توسط انتشارات فرهنگ اهل‌بیت علیهم‌السلام در آستانۀ انتشار می‌باشد.
هدف از تألیف
مؤلف عالیقدر در مقدمۀ کتاب، هدف از تألیف را چنین بیان می‌کند: «اما بعد، چنین گوید تراب اقدام مؤمنین و خادم طلبۀ علوم ائمه طاهرین، محمّد باقر بن محمّد تقی (حَشَرَهُ اللّه مَعَ مَوالیه الْمطهَرینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهم اَجْمَعین) كه چون عمده امتیاز بنى نوع انسان از سایر انواع حیوان، تخلق به اخلاق حسنه وتَزَین به آداب مستحسنه است و به مقتضاى حدیث شریف نبوى‌صلی‌الله‌علیه‌وآله كه: «بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَكارِمَ الْاخْلاق»؛ (3) تمامى آداب پسندیده و جمیع اخلاق حمیده در شرع انور و دین آن حضرت ظاهر و مُبَین گردیده و چون مختصرى از مكارم اخلاق در كتاب «عین الحیوة» بیان شده بود، جمعى ازسالكان مسالك سعادت و ناهجان مناهج متابعت اهل‌بیت رسالت‌علیهم‌السلام، از این ذرّه حقیر التماس نمودند كه رساله‌ای در بیان محاسن آداب، كه از طریقة مستقیمة ائمه طاهرین‌علیه‌السلام به اسانید معتبره به این قلیل البضاعة رسیده باشد، بر وجه اختصار تحریر نماید و به جهت عمومِ نفع، نسبت به اهل این دیار، مضامین اخبار را درلباس لغت فارسى قریب الفهم به جلوه درآورد. لهذا با ضیق مجال و كثرت اشتغال رعایت حقوق اخوت ایمانى را لازم دانسته و از مقتضاى حدیث «الدّالُّ عَلَى الْخَیرِكَفاعِلِهِ» (4) امیدوار گردیده اجابت ملتمس ایشان نموده و بر چهارده باب و خاتمه مرتب گردانید.»
ترتیب کتاب
مؤلف گرانقدر ترتیب کتاب را این گونه آورده است:
باب اول: در آداب لباس پوشیدن.
باب دوم: در آداب حلى و زیور پوشیدن و سرمه كشیدن و در آینه نظر كردن و خضاب كردن.
باب سوم: در آداب خوردن و آشامیدن.
باب چهارم: در فضیلت تزویج و آداب مجامعت و معاشرت زنان وكیفیت تربیت فرزندان و معاشرت ایشان.
باب پنجم: در آداب مسواك كردن و ناخن و شارب گرفتن و سر تراشیدن و شانه كردن و امثال اینها.
باب ششم: در آداب بوى خوش استعمال كردن و گل خوش بوییدن و روغن مالیدن.
باب هفتم: در آداب حمام رفتن و دارو كشیدن و امثال آن.
باب هشتم: در آداب خواب رفتن و بیدار شدن و بیت الخلا رفتن.
باب نهم: در آداب حجامت و تنقیه و ذكر بعضى از ادعیه و احراز وخواص بعضى از ادویه و معالجه بعضى از امراض.
باب دهم: در آداب معاشرت مؤمنان و حقوق و اصناف ایشان.
باب یازدهم: در آداب مجالس و سلام و عطسه و مصافحه و معانقه و امثال اینها.
باب دوازدهم: در آداب داخل شدن به خانه و بیرون رفتن از آن.
باب سیزدهم: در آداب سوار شدن و راه رفتن و بازار رفتن و تجارت و زراعت نمودن و چهارپایان نگاه داشتن.
باب چهاردهم: در آداب سفر كردن.
خاتمه: در بیان بعضى از فواید متفرقه.
و هر یك از ابواب را بر دوازده فصل مشتمل ساخت و به كتاب «حلیةالمتقین» مسمی گردانید.
جایگاه حلیۀ المتقین
ارزش احادیث
گر چه علامه، سند احادیث این کتاب را به خاطر سهولت عموم مخاطبانش به طور صریح ذکر نکرده است؛ امّا خود ایشان با ارزیابی دقیق از آنها، ارزش علمی و جایگاه سندی‌شان را بیان نموده است. او در قالب عباراتی آسان مانند: سند صحیح، سند حسن و سند معتبر، بسیاری از احادیث را رتبه بندی کرده است که برای اهل تحقیق در جای خود ارزش دارد.
بهره‌گیری دانشمندان
این اثر ارزشمند از زمان تألیف مورد توجه محافل علمی‌و مذهبی قرار گرفته است و عموم مردم از آن به عنوان راهنمای زندگی بهره گرفته‌اند که در میان فقها و محدثین نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است. آنان در آثار خود از مطالب این کتاب بهره گرفته و به این اثر استناد جسته‌اند. از جمله «ملا احمد نراقی» در کتاب «رسائل و مسائل»، سید عبدالحسین لاری در «مجموع الرسائل»، محدث قمی در«غایة القصوی»، سید محسن حکیم در «مستمسک عروة الوثقی»و میرزا محمد تقی آملی در «مصباح الهدى» از این منبع بهره برده‌اند.
مؤلف کتاب
علامه محمد باقر مجلسى‌رحمه الله در سال 1037ق مطابق با حروف ابجد جملۀ «جامع كتاب بحار الانوار» در شهر اصفهان و در خانواده‌ای که مهد علم و دانش و تقوا بود به دنیا آمد. (5)
پدرش ملا محمد تقى مجلسى‌رحمه الله از علمای بزرگ جهان اسلام و از نظریه پردازان علوم اسلامى و از پیشگامان راستین عرفان و تقوا در روزگار خود به شمار مى‌رفت و داراى تألیفات ارزنده‌ای است.
مادرش نیز دختر «صدر الدین محمد عاشورى»، از پرورش یافتگان خاندان علم و فضیلت بود. (6)
در راه کمال
او درس و بحث را در چهار سالگى نزد پدر آغاز كرد. نبوغ سرشارش موجب شد که در چهارده سالگى از فیلسوف بزرگ جهان اسلام جناب ملاصدرا اجازه روایت بگیرد. ملا محمد باقر در محضر استادانى چون: علامه حسن على شوشترى، امیر محمد مؤمن استر آبادى، میرزاى جزایرى، ملا محسن استر‌آبادى، ملا محسن فیض كاشانى و ملا صالح مازندرانى، زانوى ادب زد و از خرمن علم و معرفت هر یك خوشه‌ها چید و برای رسیدن به کمالات علمی و معنوی، در محضر بزرگان علم و ادب و تقوی تلاشهای بی‌وقفه‌ای انجام داده و از افكار و عقاید و اندیشه‌هاى علمی‌آنان بهره‌مند گردید. طولی نکشید که او در اثر این تلاشهای خستگی ناپذیر بر دانشهاى صرف و نحو، معانى و بیان، لغت و ریاضى، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول، فقه و كلام احاطۀ كامل پیدا كرد. (7)
موقعیت علمى
علامه مجلسى در علوم مختلف اسلامى آنچنان شهرتى دارد كه محتاج هیچ بیان و توضیحى نیست. نام او چون آفتابى بر آسمان فقاهت و اجتهاد مىدرخشد. وی از جمله دانشمندانی است که در علوم مختلف اسلامى مانند: تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود. نگاهى اجمالى به مجموعۀ عظیم «بحار الأنوار» این نكته را به خوبى آشكار مىسازد. این علوم در كنار علوم عقلى همچون: فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بىنظیر ساخته است. نظرى گذرا به «كتاب السماء و العالم» در «بحار الأنوار» این جامعیت را به خوبى نمایان مىسازد.
برخى، علامه مجلسى را در طول تاریخ اسلامى از حیث جامعیت در علوم و فنون گوناگون بىنظیر دانستهاند. علامه، ریزبینى و نكته‌سنجیهاى بسیار مهم، علمی و فنی پیرامون روایات مشكل دارد. بیانهاى علامه در ذیل آیات و روایات در کتاب ارزشمند «بحار الانوار»، بسیار دقیق و زیبا است و كم‌تر مىتوان در آنها خطا و اشتباهى یافت. علامه مجلسى، علاوه بر علومى چون روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، در فقه نیز تبحرى بالا داشته است.
بیش از یك هزار نفر از طلاب و دانش پژوهان مشتاق و مستعد، از محضر پر فیض علامه مجلسى استفاده نموده و از محضر وی اجازه‌هایى نیز دریافت کرده‌اند. (8)
برخی از شاگردان علامه عبارتند از:
حاج محمد اردبیلى؛ مؤلف كتاب مشهور «جامع الرّوات»
سید على خان مدنى؛ مؤلف «ریاض السالكین» (شرح صحیفه سجادیه‌علیه‌السلام ).
سید نعمت اللَّه جزائرى؛ كه چند سال، روز و شب در محضر علّامه مجلسى حضور داشته است.
علامه مجلسى در طول عمر با برکت خویش که حدود73 سال (1037 تا 1110 ق) طول کشید، بیش از یكصد كتاب به زبان فارسى و عربى به رشتۀ تحریر در آورد.
او دانشمندی زمان شناس بود و نسبت به نیاز فرهنگى مردم زمان خود، دست به تألیف كتابهاى گوناگون می‌زد. گاهی احساس می‌كرد مردم به علم نجوم نیازمندند، كتاب «اختیارات» را می‌نوشت. هنگامی‌که ارتباط مردم و خداوند متعال را کم رنگ می‌دید، کتاب توحیدی و اخلاقی «عین الحیاة» را به جامعه عرضه می‌کرد. به ندرت می‌توان خانه‌ای از شیعیان را یافت که در آن کتابی (فارسی یا عربی) از علامه مجلسی نباشد. او با تألیفات فارسی خود نشان داد که در قید مقامات علمی نیست؛ بلکه برای هدایت مردم باید به زبان آنان سخن گفت. علامه از دانشمندان عامل و عارفی است که خود را به زیباترین سجایای اخلاقی آراسته و به عنوان رهبری الهی مورد توجه جامعة خود قرار گرفته بود.
مبلغ متنفذ
علامه مجلسى‌رحمه الله در میان مردم از نفوذ بىسابقهاى برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوى و بیان سحرانگیز خود مردم را از میخانه و قهوهخانهها به مساجد كشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصى برخوردار بودند. خصوصاً در ماه مبارك رمضان و شبهاى قدر جمعیت بىسابقهاى به مساجد روى مىآوردند. سید نعمت الله جزایری می‌گوید: «هنگامى كه در مسجد جامع اصفهان مردم را موعظه مى‌كرد، هیچ كس فصیح‌تر و خوش كلام‌تر از او ندیدم. حدیثى كه شب مطالعه مى‌كردم، چون صبح از او مى‌شنیدم، چنان بیان مى‌كرد كه گویى هرگز آن را نشنیده‌ام.» (9)
علامه در سلاطین صفوى نیز نفوذ بالایى داشت. او كه سیاستمدارى مقتدر بود، با تدبیر خویش در زمان سلاطین بىكفایت صفوى، كشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقیقا پس از وفات علامه مجلسى بود كه كشور دچار هرج و مرج شد و افغانها به ایران حمله كردند و حكومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعى و سیاسى خویش بسیارى از نسخههاى كمیاب كتب قدما را استنساخ كرد و میراث عظیمى از تشیع را از نابودى نجات داد.
موعظه به حکمرانان
علامه‌رحمه الله در راستای عمل به این آیه شریفه که می‌فرماید: «قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذیرٌ لَكُمْ بَینَ یدَی عَذابٍ شَدیدٍ»؛ (10) «ای پیامبر بگو: شما را تنها به یك چیز اندرز مىدهم، و آن اینكه: دو نفر دو نفر یا یك نفر یك نفر براى خدا قیام كنید؛ سپس بیندیشید این دوست و همنشین شما [محمّد] هیچ گونه جنونى ندارد. او فقط بیمدهندۀ شما در برابر عذاب شدید [الهى] است!» خود را موظف می‌دانست که در راه خدا قیام کند و دستورات دین الهی را حتی به پادشاهان تبلیغ نماید.
شاه عباس دوم در مجلس تاجگذارى بود كه علامه از او خواست شراب‌خوارى و فروش آن و برخى اعمال منكر دیگر ممنوع شود. او نیز به توصیههاى علامه عمل كرد؛ اما رفته رفته، چون دیگر شاهان آلودۀ شراب و... شد.
از منظر اهل نظر
سید محسن امین:
«ملا محمد باقر اصفهانی معروف به مجلسی ثانی، فرزند ملا محمد تقی (مجلسی أول)، از عالمان موفقی است که در عالم اسلام کسی به درجه توفیقات ایشان نائل نگشته است. خدمات علامه به مذهب تشیع به حدی است که عالم متعصب اهل سنت «عبد‌العزیز دهلوی» صاحب «التحفة الاثنی عشریة فی الرد على الامامیة» گفته است: اگر شیعیان را مجلسی مذهب بنامند جا دارد؛ زیرا این مرد در رونق این مذهب نقش به سزایی داشته است.» (11)
شیخ حر عاملی:
«آقا محمد باقر مجلسی عالم فاضل، محقق ماهر، علامه مدقق، اندیشمند فقیه، متكلم برجسته، محدث مورد اعتماد، در بر دارنده محاسن و فضائل، استاد جلیل القدر وعظیم الشأن، دارای تألیفات بسیار و سودمند است. كتاب «بحار الأنوار فی أخبار الأئمۀ الأطهار»، کتاب «جلاء العیون»، كتاب «حیاة القلوب»، كتاب «عین الحیاۀ»، كتاب «مشكاۀ الأنوار» و كتاب «حلیۀ المتقین»، از آثار اوست.» (12)
امام خمینی‌رحمه الله:
امام، همکاری علامه مجلسی را با سلاطین عصر، برای كنترل زمامداران دانسته است و می‌فرماید: «مرحوم مجلسى كه در دستگاه صفویه بود، صفویه را آخوند كرد؛ نه خودش را صفویه كرد! آنها را كشاند توى مدرسه و توى علم و توى دانش و اینها، تا آن اندازهاى كه البته توانستند.» (13)
رحلت
علامه مجلسى پس از عمری خدمت به دین مبین اسلام و ارائه خدمات بی نظیر برای امت اسلام، در شب 27 رمضان سال 1110 ق در شهر اصفهان دیده از جهان فرو بست و در همان جا مدفون گردید و جهان از فیض وجود این عالم گرانمایه محروم شد.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص 413.
(2). الذریعةإلىتصانیفالشیعة، شیخ آقا بزرگ طهرانی، نشر دار الاضواء، بیروت، ج7، ص 83؛ همان، ج1، ص 21.
(3). بحار الأنوار، علامه محمدباقر مجلسی، مؤسسه الوفا، ج67، ص 372.
(4). الإحتجاج على أهل اللجاج، احمد ابن علی طبرسی، نشر مرتضی، مشهد مقدس، ج2، ص460.
(5). أعیانالشیعة، سید محسن امین، نشر دار‌التعارف، ج9، ص 182؛ ریحانۀ الادب، محمد على مدرس تبریزى، ج 5، ص 196.
(6). الذریعۀ، آقا بزرگ تهرانى، ج 1، ص 151.
(7). گلشن ابرار، جمعی از نویسندگان، نشر معروف، ج1، ص250.
(8). أعیان الشیعة، ج9، ص 183.
(9). همان.
(10). سبا /46.
(11). أعیان الشیعة، ج9، ص 183.
(12). أمل الآمل، شیخ حر عاملی، مكتبۀ الأندلس، بغداد، ج2، ص 248.
(13). صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی؛، نشر مؤسسه تنظیم آثار امام، تهران،1379، ج8، ص437.