سخن دربارة مجالس عزاداری سالار شهیدان‌علیه‌السلام است. مجالسی كه به اعتراف دوست و دشمن، علاوه بر حفظ مكتب اهلبیتعلیهمالسلام، عامل فوق العاده نیرومندی برای بیداری مردم و ضامن تداوم و بقای اسلام می‌باشد. به همین دلیل، برپایی این‌گونه برنامه‌ها در روایات به «احیای امر اهلبیتعلیهمالسلام» تعبیر شده است. امام صادق‌علیه‌السلام به یكی از یارانش می‌فرماید: «تِلْكَ الْمَجَالِسُ أُحِبُّهَا فَأَحْیوا أَمْرَنَا یا فُضَیلُ فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْیا أَمْرَنَا یا فُضَیلُ مَنْ ذَكَرَنَا أَوْ ذُكِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَینِهِ مِثْلُ جَنَاحِ الذُّبَابِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ أَكْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ؛ (1) این‌گونه مجالس [شما] را دوست دارم، [از این طریق] مكتب ما را زنده بدارید!ای فضیل! خدا رحمت كند كسی كه امر ما را زنده نگه دارد.ای فضیل! هر كه ما را یاد كند یا نزد او ذكری از ما بشود و به اندازة پر مگسی اشك از چشمش خارج شود، خدا گناهانش را می‌آمرزد؛ گر چه از كف دریا بیش‌تر باشد.»
امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اطَّلَعَ إِلَى الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِیعَةً ینْصُرُونَنَا وَ یفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ یحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا وَ یبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِینَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ إِلَینَا؛ (2) خداوند متعال به دنیا توجه فرمود و ما را برگزید، و برای ما شیعیانی را انتخاب كرد كه ما را یاری كنند، در خوشحالی ما خوشحال باشند و در حزن ما محزون گردند، مال و جان خود را در راه ما فدا كنند، آنها از ما هستند و به سوی ما می‌آیند.»
علاوه بر سفارش به تعظیم شعائر الهی، توصیة پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله در قرآن به دوستی با خویشاوندان خود، ریشه‌ای دیگر برای عزاداری است. قرآن مجید از زبان پیامبرش خطاب به مؤمنان می‌فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى»؛ (3) «بگو: من هیچ پاداشی ازشما بر رسالتم درخواست نمی‌كنم جز دوست‌داشتن نزدیكانم [اهل بیتم].» بدین ترتیب، اجر رسالت، دوستی با خویشان رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله است و یكی از مصادیق و اقتضای این دوستی، گریستن در مصیبت آنان و شادمانی در سرور آنان است.
عزاداری و سوگواری از سنتهای حسنة فرهنگ تشیع است. شیعه در دامان عزاداریها و سوگواریها توانسته است معارف خود را عرضه كرده و رهبران خود را به جهان بشناساند. در طول تاریخ اسلام نیز همواره این سوگواریها زیربنای حركتهای آزادی‌خواهانه و انقلابهای شیعی بوده است. در این مراسمات، مخصوصاً عزاداری امام حسین‌علیه‌السلام اوج ارادت و عشق شیعیان به اسلام و مكتب حسینی برای همگان آشكار است. نكتة مهم این است كه این حالتها و عشق و محبتها آگاهانه و در مسیر صحیح هدایت شود، و اثر سازنده و مثبتی به همراه داشته باشد؛ و الا اگر عشق و محبت به ائمه اطهار‌علیهم‌السلام همراه با شناخت و در مسیر صحیح انجام نپذیرد، به جای اثر سازندگی، موجب عقب‌گرد انسان از اصول و مبانی دین می‌شود، كه نه تنها ارزشی ندارد؛ بلكه به‌طور قطع آسیبی برای دین محسوب می‌شود. به همین علت دشمنان كه نتوانسته‌اند در اصل این عزاداریها خللی ایجاد نمایند، در صددند با رنگ مذهب و دین، عزاداری را از مسیر صحیح خارج نمایند؛ چرا كه آنان می‌دانند عزاداری صِرف هیچ خاصیت و ارزشی نخواهد داشت.
مجالس عزاداری در طول تاریخ منشأ روشنگری و رهیابی به حقیقت بوده است. در این میان، گاه خواسته یا ناخواسته این مجالس با آسیبهایی همراه شده است كه نه تنها عزاداری حسینی را از هدف اصلی خارج نموده؛ بلكه گاه اصل عزاداری را زیر سؤال برده است. بر این اساس آسیب‌شناسی مجالس عزاداری و آسیب‌زدائی از آنها خدمت بزرگی به اسلام و باعث تداوم آن می‌باشد؛ از اینرو آگاه نمودن عزاداران با آسیبها و راههای مبارزه با آنها، وظیفه‌ای است كه بر عهدة روحانیان و مبلغان دینی نیز می‌باشد.
الف. آسیبهای محتوایی
باید اذعان نمود كه در دهه‌های اخیر، برخی عزاداریها از محتوای غنی عاشورایی تهی شده است؛ چرا كه فلسفة عزاداری و سوگواری امام حسین‌علیه‌السلام كه آموختن و مرور درسها و پیامهای قیام عاشورا است، مورد توجه قرار نمی‌گیرد و گاه بیان آموزه‌های عاشورا توسط روحانیان تنها به مقدمه‌ای برای جمع شدن مردم در هیئتها مبدل شده است؛ در حالی كه هدف اصلی این عزاداریها شناخت چرایی قیام امام حسین‌علیه‌السلام و آشنایی با وظایف خویش در این زمان است؛ و الا تنها سینه‌زنی و زنجیرزنی، تأثیری در زنده نگه داشتن قیام نخواهد داشت.
معمار كبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی‌رحمه‌الله می‌فرمود: «انگیزة این گریه و این اجتماع در مجالس روضه را خیال نكنید كه فقط این است كه ما گریه كنیم برای سید الشهدا‌علیه‌السلام؛ نه سید الشهدا‌علیه‌السلام احتیاج به این گریه‌ها دارد، نه این گریه خودش [فی نفسه] كاری از آن می‌آید.» (4)
آن بزرگوار در جایی دیگر فرمود: «این كلمة «كُلُّ یوْمٍ عَاشُورَا وَكُلُّ اَرْضٍ كَرْبَلَا» یك كلمة بزرگی است كه اشتباهی می‌فهمند. آنها خیال می‌كنند كه یعنی هر روز باید گریه كرد؛ لكن این محتوایش غیر از این است. كربلا چه كرد؟ ارض كربلا در روز عاشورا چه نقشی را بازی كرد؟ همة زمینها باید آن طور باشند. نقش كربلا این بود كه سید الشهدا‌علیه‌السلام با چند نفر جمعیت و عدد معدود، آمدند كربلا و ایستادند در مقابل ظلم یزید و در مقابل دولت جبار. در مقابل امپراتور زمان ایستادند و فداكاری كردند و كشته شدند؛ لكن ظلم را قبول نكردند، و شكست دادند یزید را. همه جا باید این طور باشد. همه روز هم باید این طور باشد. همه روز باید ملت ما این معنا را داشته باشد كه امروز روز عاشورا است و ما باید مقابل ظلم بایستیم، و همین‌جا هم كربلاست و باید نقش كربلا را ما پیاده كنیم، انحصار به یك زمین نداشته، انحصار به یك فرد نداشته. قضیة كربلا منحصر به یك جمعیت هفتاد و چند نفری و یك زمین كربلا نبوده. همة زمینها بایداین نقشه را اجرا كنند، و همة روزها غفلت نكنند.» (5)
تحریفات
تحریفات در قیام عاشورا از آسیبهای جدی است كه مجالس عزاداری را تحت الشعاع خود قرار داده است و گاه محتوای اصلی آن را زیر سؤال می‌برد. گاه این تحریفات در قالب سخنرانی و كتاب بروز می‌كند و گاه در قالب شعر. این تحریفات تا جایی پیش رفته است كه گاه حماسة عظیم عاشورا تا حد «كشته شدن برای شفاعت از گناهكاران امت» معرفی گردیده است. امام صادق‌علیه‌السلام ملاك حق و باطل و شناخت تحریف دین از غیر آن را به عهدة علمای دین نهاده و ما را به متابعت از آنان سفارش نموده است: «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیاءِ وَ ذَاكَ أَنَّ الْأَنْبِیاءَ لَمْ یورِثُوا دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً وَ إِنَّمَا أَوْرَثُوا أَحَادِیثَ مِنْ أَحَادِیثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَیءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَكُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِینَا أَهْلَ الْبَیتِ فِی كُلِّ خَلَفٍ عُدُولًا ینْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ الْجَاهِلِینَ؛ (6) دانشمندان وارثان پیامبرانند، و این بدان جهت است كه پیامبران درهم و دیناری از خود بر جای نمی‌گذارند؛ بلكه سخنان و احادیثی از خود بر جای می‌نهند، پس هر كس چیزی از آنها را بگیرد، به بهره فراوان دست یافته است. بنگرید كه علم خود را از چه كس می‌گیرید؟ زیرا كه در میان ما اهلبیتعلیهالسلام در هر نسلی مردمان عادلی هستند كه دین را از تحریف غلوکنندگان، و ساخته‌های باطل پسندان، و تأویل نادانان می‌پیرایند.»
طبق این حدیث شریف، كسانی كه بدون توجه به آموزه‌های دینی و نیز توصیه‌های عالمان دین، عزاداریها را با تحریفات و خرافات می‌آمیزند و گاه برنامه‌هایی اجرا می‌كنند كه نه تنها خلاف شرع است؛ بلكه موجب وهن دین و مذهب می‌شوند، نادانان و گاه دشمنان تشیع میباشند و همراهی با آنان نیز در حكم كمك به آنان در وهن دین محسوب می‌شود.
همچنین كتابهای متعددی در زمینة تحریف قیام عاشورا نوشته شده است، و علاوه بر آن تحریف در فلسفة عزاداری نیز قابل تأمل است. برخی عزاداری امام حسین‌علیه‌السلام را به دلیل تسلای خاطر حضرت زهرا‌علیه‌السلام معرفی و آن را نوعی خدمت و تسلای خصوصی و عاطفی معرفی می‌نمایند و برخی دیگر آن بزرگوار را فرد بی‌تقصیر، بی‌یار، مظلوم و بی‌پناه نمایانده و به قول شهید مطهری «نفله شده» (7) معرفی می‌كنند كه باید بر چنین امام از دست رفته‌ای گریست و عزاداری كرد.
اكتفا به مداحی و سینه‌زنی
دشمنان تشیع، در حال حاضر حركتی خزنده را آغاز نموده‌اند كه مرحلة اول آن حذف روحانیت از مجالس مذهبی است. متأسفانه در حال حاضر برخی از مجالس مذهبی بدون حضور واعظ توانمند و روحانی آگاه اداره شده، به حضور مداح اكتفا می‌شود، تا این‌گونه القاء نمایند كه بدون حضور روحانی نیز می‌توان مجلس عزاداری برپا نمود. به دیگر سخن، درست است كه این شورها، عشقها و سینه زنیها در نهایت موجب تقویت دین است؛ لیكن اگر این شورها با شعور گره نخورد، و معارف و اهداف عزاداری فراموش گردد، ماندگار نخواهد بود. در حالی كه اصل و اساس دین و به‌ویژه مكتب سرخ تشیع، معرفت و محبت مبتنی بر آن است؛ چنانكه امیر المؤمنین‌علیه‌السلام می‌فرماید: «أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُه؛ (8) اول و آغاز دین معرفت او (خداوند) است.» به یقین بدون شناخت و معرفت خداوند و ائمه معصومین‌علیه‌السلام هیچ عملی ارزش پیدا نمیكند.
ب. آسیبهای دینی
دقت در اهداف قیام عاشورا نشان می‌دهد كه خون امام حسین‌علیه‌السلام و یارانش و اسارت خانواده‌اش تنها برای حفظ دین و ارزشهای متعالی آن بود. امام حسین‌علیه‌السلام در وصیتی به محمد حنفیه به این مهم اشاره می‌نماید: «وَ أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی‌صلی‌الله‌علیه‌وآله أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ‌علیه‌السلام؛ (9) من برای سركشی و عداوت و فساد كردن و ظلم نمودن از مدینه خارج نشدم؛ بلكه به منظور اصلاح در میان امت جدم خارج شدم، من در نظر دارم امر به معروف و نهی از منكر نمایم. من می‌خواهم مطابق سیرة جدم رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و پدرم علی بن ابی طالب‌علیه‌السلام رفتار نمایم.»
با توجه به این نكته، باید اذعان نمود كه عزاداریهایی كه نه تنها در راستای قیام امام حسین‌علیه‌السلام نیستند، بلكه در مقابل اهداف آن بزرگوار و مخالف احكام شرع مقدس هستند، حرام بوده و فاقد ارزش میباشند. به تعبیر دیگر، همانگونه كه مسجد ضرار كه با اهداف غیر دینی بنا شده بود، خراب شد و همانطور كه قرآنهای بر سر نیزه توسط معاویه قابل اعتنا برای حضرت علی‌علیه‌السلام نبود، پرجمعیت‌ترین و پرهزینه‌ترین مجالس به نام امام حسین‌علیه‌السلام كه خلاف احكام و دستورات الهی باشد، نیز قابل اعتنا نخواهد بود. به عنوان نمونه، به برخی آسیبهای دینی در ایام سوگواری ابا عبد الله الحسین‌علیه‌السلام كه در برخی از مجالس و محافل عزاداری مشاهده می‌شود، اشاره می‌گردد:
ریا
یكی از عواملی كه اعمال انسان را به خطر می‌افكند یا نابود می‌سازد، ریا و تظاهر است. قرآن كریم می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذی ینْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ»؛ (10) «ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! انفاقها و بخششهای خود را با منت و آزار باطل نسازید، همانند كسی كه مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌كند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد.»
روایات در مذمت ریا بسیار زیاد است، تا آنجا كه آن را نوعی شرك نامیده‌اند. رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: «إِنَّ الْمُرَائِی یدْعَى یوْمَ الْقِیامَةِ بِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ یا كَافِرُ یا فَاجِرُ یا غَادِرُ یا خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُكَ وَ بَطَلَ أَجْرُكَ فَلَا خَلَاصَ لَكَ الْیوْمَ فَالْتَمِسْ أَجْرَكَ مِمَّنْ كُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ؛ (11) شخص ریاكار در روز قیامت با چهار نام صدا زده می‌شود:ای كافر!ای فاجر! ای حیله‌گر!ای زیانكار! عملت نابود شد، و اجرت باطل گشت، امروز هیچ راه نجاتی نداری، پاداش خود را از كسی بخواه كه برای او عمل كرده‌ای!»
باید دقت نمود این شرك خفی در مجالس عزاداری رسوخ ننماید، كه اگر چنین شود تمام زحمات بانیان و دست‌اندركارانی كه با چنین نیتی زحمت می‌كشند، به هدر می‌رود. در این مجال به دو نمونه از مواردی كه امكان ریاكاری وجود دارد اشاره می‌گردد:
1. دعوت روحانی و مداح معروف
بسیاری از هیئآت و مساجد، سخنرانان و مداحان معروف و شناخته شده را برای استفادة بیش‌تر از معارف اهلبیتعلیهالسلام و بهره جستن از فرصت در ایام عزاداری برای تشکیل جلسات ذکر و یاد خدا دعوت می‌نمایند؛ این برنامه همان فرمایش رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله است كه: «إِذَا مَرَرْتُمْ فِی رِیاضِ الْجَنَّةِ فَارْتَعُوا قَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا رِیاضُ الْجَنَّةِ قَالَ حَلَقُ الذِّكْرِ فَإِنَّ لِلَّهِ سَیارَاتٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ یطْلُبُونَ حَلَقَ الذِّكْرِ فَإِذَا أَتَوْا عَلَیهِمْ حَفُّوا بِهِمْ؛ (12) آنگاه كه گذر به بوستانهای بهشت كردید، بهره‌مند شوید. گفتند:ای رسول خدا! بوستانهای بهشت كجاست؟ حضرت فرمود: حلقه‌های یاد خدا. همانا خداوند فرشتگان بسیاری دارد كه به دنبال حلقه‌های ذكر خدا می‌گردند، وقتی حلقة ذكری یافتند، آنها را احاطه می‌كنند.» (13)
اما در مقابل، برخی دست اندركاران هیئآت، دعوت از سخنران و مداح معروف را انگیزه‌ای برای مهم جلوه دادن هیئتی خاص و به رخ كشیدن مراسم به دیگران می‌دانند. به همین خاطر گاه شاهد بوده‌ایم كه به خاطر فرصت محدود یك سخنران یا مداح معروف، برنامة عزاداری برخی مساجد یا هیئآت در ساعات پایانی شب آغاز و تا ساعاتی از نیمه شب نیز طول می‌كشد و برخی عزاداران از فریضة نماز صبح باز می‌مانند.
2. ایجاد ترافیك در خیابانها
حركت دسته‌های عزاداری در خیابانها و نشان دادن حزن و ماتم در مصیبت سالار شهیدان كار پسندیده‌ای است. این شكوه و عظمت دسته‌های عزاداری، نشانة پایبندی به اصولی است كه امام حسین‌علیه‌السلام و یارانش به خاطر آن خون خود را نثار نمودند. در این میان حركت در خیابانها مشكلات متعددی برای عبور و مرور سایرین به وجود می‌آورد. باید توجه داشت كه اگر این ترافیكها به خاطر كثرت جمعیت عزادار بوده و چاره‌ای جز آن نباشد، لازم است به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود كه در مكانهای پرترافیك، حركت سریع‌تری داشته و مزاحمت برای سایرین را به حداقل برسانند؛ اما اگر برخی از دست اندركاران هیئآت، دسته‌های عزاداری را از مسیری و به گونه‌ای حركت دهند كه منجر به ترافیك شده، عظمت هیئت خاص خود را به رخ دیگران بكشانند، تا نظرها را به سوی آن هیئت جلب نموده و یا در مقابلِ هیئتی دیگر خودنمایی نمایند، به یقین برنامه‌ای حرام و از دیدگاه شرع مقدس اسلام مردود می‌باشد؛ چرا كه عزاداری مستحب است و مزاحمت عمدی، ریا و تظاهر حرام می‌باشد.
غلو
مسئلة «غلو» دربارة پیشوایان، یكی از مهم‌ترین سرچشمه‌های انحراف در ادیان آسمانی بوده است. سرچشمة این انحراف از آنجا است كه انسان علاقه دارد رهبران و پیشوایان خویش را بیش از آنچه هستند بزرگ نشان دهد تا بر عظمت خود بیافزاید. گاهی نیز این تصور كه غلو دربارة پیشوایان، نشانة ایمان، عشق و علاقه به آنها است، سبب گام نهادن در این ورطة هولناك می‌شود. غلو همواره یك عیب بزرگ را همراه دارد و آن اینكه ریشه اصلی مذهب؛ یعنی خداپرستی و توحید را خراب می‌كند، به همین جهت اسلام دربارة غلات سختگیری شدیدی كرده و در كتب عقائد و فقه، غلات از كفار بدتر معرفی شده‌اند. (14) قرآن كریم می‌فرماید: «یهودیها می‌گفتند: عزیر پسر خداست؛ (15) و مسیحیها می‌گفتند: عیسی پسر خداست.» (16) خداوند درباره این افراد می‌فرماید: «ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذینَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یؤْفَكُونَ»؛ (17) «این سخنی است كه با زبان خود می‌گویند، كه همانند گفتار كافران پیشین است؛ خدا آنان را بكشد، چگونه [از حق انحراف می‌یابند] و افتراء می‌زنند!»
این آیه به همة انسانها هشدار می‌دهد كه نه موسی پسر خداست، نه عیسی و نه نام فرد دیگری می‌تواند با نام «الله» همراه شود؛ بلكه همه بندة خدا هستند.
امیر المؤمنین‌علیه‌السلام می‌فرماید: «یهْلِكُ فِی رَجُلَانِ: مُحِبٌّ غَالٍ، وَ مُبْغِضٌ قَالٍ؛ (18) دو گروه دربارة من هلاك می‌شوند: دوستان غلو کننده و دشمنانی كه به ما دشنام می‌دهند.»
از اینكه این دو گروه همسنگ هم قرار داده شده‌اند، معنایش این است كه هر دو گروه در یك مسیر در حركتند. متأسفانه طرح مسائل غلوآمیز در عزاداریها مثل: «لا اله الا فاطمة الزهراء» یا «لا اله الا زینب» یا حسیناللهی شدن و... که برای مقدس جلوه دادن خود انجام می‌شود، از جمله مسائلی است كه محتوای عزاداری را با آسیب جدّی مواجه می‌سازد. اهمیت دوری از افراد و مجالسی كه به نام ائمه اطهار‌علیه‌السلام سخنان كفرآمیز بر زبان جاری می‌سازند تا آنجاست كه امام صادق‌علیه‌السلام می‌فرماید: «احْذَرُوا عَلَى شَبَابِكُمُ الْغُلَاةَ لَا یفْسِدُوهُمْ فَإِنَّ الْغُلَاةَ شَرُّ خَلْقٍ یصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ یدَّعُونَ الرُّبُوبِیةَ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ الْغُلَاةَ لَشَرٌّ مِنَ الْیهُودِ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِینَ أَشْرَكُوا؛ (19) بر جوانان خود از شر غلات برحذر باشید! مبادا آنها را فاسد كنند، همانا غلات بدترین بندگان خدا هستند كه عظمت خداوند را تحقیر كرده و ادعای خدایی برای بندگان خدا دارند. به خدا قسم غلات بدتر از یهود و نصاری و مجوس و مشركان هستند.»
بنابراین، بر اساس آموزه‌های قرآن و رهنمودهای اولیای الهی، هر اسمی كه در كنار نام خداوند متعال قرار گیرد، شرك است و باید از گوینده و مجلسی كه از آموزه‌های اسلامی دور است، اجتناب كرد.
توهم و تخیّل به جای واقعیات دینی
علاوه بر آنچه گفته شد، طرح برخی خوابها و داستانهای ساختگی آسیب جدّیی برای عزاداران حسینی است؛ چرا كه این توهمها موجب می‌شود برخی باور كنند كه می‌توان بر بعضی چیزها كه اساس و پایه‌ای ندارند اتكا كنند و بر پایة آن عمل نمایند. دوستان نادان یا دشمنان دانا نیز بر این طبل توخالی می‌كوبند كه مثلاً هر كس بیش‌تر سینه و زنجیر بزند و عَلَم هیئت را بیش‌تر راه برده و بیش‌تر بچرخاند، بهشت برای او تضمین شده است، و لو در بیرون هیئت هر گناهی انجام دهد و هر مال حرامی را بخورد. داستان معروف زیر از قبیل همین توهمات است:
مردی كه سرِ راه مسافران را می‌گرفت و آدمها را می‌كشت و اموال آنان را سرقت می‌نمود، اطلاع پیدا كرد كه قافله‌ای از زوّار حسینی شب از فلان نقطه عبور می‌كند، در گردنه‌ای كمین كرد و در حالی كه انتظار می‌كشید، به خواب رفت و بدون اینكه متوجه شود، قافله آمد و گذشت و گرد و غبار بلند شده روی لباسها و بدن او نشست. در همین حال خواب دید كه قیامت برپا شده و او را هم به جرم خونهای ناحقّی كه ریخته و مالهایی كه دزدیده و امنیتی كه سلب كرده است كشان‌كشان به طرف جهنم می‌برند؛ ولی همین‌كه به نزدیك جهنم رسید، جهنم از قبول او امتناع كرد و امر شد او را برگردانید؛ زیرا این كسی است كه وقتی در خواب بوده، غبار زوّار حسینی روی او نشسته است! (20)
این‌گونه داستانها و خوابها در حالی بیان می‌شود كه امام حسین‌علیه‌السلام در شب قبل از عاشورا به یارانی كه بدهی و دِینی بر عهده داشتند اجازة همراهی و كشته شدن در راه دین و مكتب را نداد.
معروف است كه حاجب كاشانی این‌گونه سروده است:
حاجب اگر معاملۀ حشر با علی است من ضامنم كه هر چه خواهی گناه كن
بعد در خواب به او گفتند: تو مداح خوبی هستی؛ ولی این شعرت بد بود. وقتی او پرسید چه بگویم؟ گفته شد:
حاجب اگر معاملة حشر با علی است شرم از رخ علی كن و كم‌تر گناه كن
عزاداری بدون توجه به مسائل شرعی
امام حسین‌علیه‌السلام و یارانش تنها برای احیای دین اسلام از جان و مال و خانوادة خویش گذشتند؛ اما برخی از عزاداران به واجبات اهمیت نداده و از گناهان ابا ندارند. تا نیمه‌های شب عزاداری و سینه زنی می‌كنند؛ اما از قضا شدن نماز صبح خود پروایی ندارند. نذرهای متعددی برای اطعام به عزاداران انجام می‌دهند؛ اما وجوهات شرعی واجب خود را نمی‌پردازند. برخی ـ بدون توجه و آگاهی ـ درآمد حاصل كسب حرام خویش را در مجلس عزای امام حسین‌علیه‌السلام خرج می‌كنند، یا با اینكه حق الناس بر عهده دارند و یا به دیگران بدهكارند و توانایی پرداخت دارند؛ اما از پرداخت آن خودداری می‌كنند و در مقابل بی‌وقفه در هیئآت و عزاداریها زحمت می‌كشند و هزینه می‌كنند. آنان بر این نكته توجه ندارند كه حتی امام حسین‌علیه‌السلام حاضر نشد در سرزمین كربلا بدون اجازة مالكین آن بجنگد و دفن شود. به همین خاطر در سومین روز حضور در كربلا، قسمتی از آن سرزمین را كه هم اكنون قبر مطهرش در آن قرار دارد از صاحبانش خریداری نمود تا در زمینی كه احتمال دارد صاحبانش راضی نباشند، جنگ ننماید (21) و روز عاشورا در بحرانی‌ترین شرایط؛ حتّی به بدهكاریهای اصحاب و یاران خود به مردم توجّه داشت و اجازه نداد بدهكاران همراه او پیكار كنند و شهید شوند؛ مبادا حقوق مردم از دست برود.
«موسی بن عمیر» از پدرش نقل می‌كند كه امام‌علیه‌السلام [در روز عاشورا] به من فرمود: «نَادِ اَنْ لاَ یقْتَلَ مَعِی رَجُلٌ عَلَیهِ دَینٌ وَنَادِ بِهَا فِی الْمَوَالِی فَاِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله یقُولُ: مَنْ مَاتَ وَعَلَیهِ دَینٌ اُخِذَ مِنْ حَسَنَاتِهِ یوْمَ الْقِیامَةِ؛ (22) میان همه یارانم اعلام كن: هر كس دِینی بر عهده دارد، با من كشته نشود؛ زیرا من از رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله شنیدم كه فرمود: «هر كس از دنیا برود و دینی بر ذمّه داشته باشد، از حسنات وی در فردای قیامت برداشته می‌شود.»
در نقل دیگری آمده است: «مردی برخاست و گفت: همسرم پذیرفته است كه بدهكاری من را بپردازد. امام‌علیه‌السلام پاسخ داد: كفالت آن زن چه فایده‌ای دارد؟ آیا او قدرت دارد چنین كند؟!» (23)
موارد دیگری كه در برخی عزاداریها انجام می‌پذیرد و مورد تأیید شرع مقدس نمی‌باشد عبارت است از:
1. برای آماده سازی تكیه عزا، كوچه یا خیابان را چند شبانه روز مسدود نموده، برای مردم مزاحمت ایجاد می‌كنند.
2. فرش، بلندگو، وسایل آشپزی و... [به شرطی كه وقف استفاده در مسجد باشد] را از مسجد بیرون برده و در حسینیه و... استفاده می‌كنند.
3. در هر ساعتی از شبانه روز به خود اجازه می‌دهند صدای سخنرانی و عزاداری را از بلندگوی مسجد و حسینیه‌ها پخش نمایند و حتی در نیمه شب با صدای طبل در خیابانها حركت نمایند.
4. گاه مشاهده می‌شود نماز جماعت را برای آماده سازی مسجد برای عزاداری تعطیل نموده، و یا در هنگام اذان، صدای مداحی و نوحه‌سرایی از بلندگوی مسجد پخش می‌نمایند؛ درحالی كه به‌طور قطع، مردم آزاری از طریق بلندگوی مساجد و هیئآت، و ممانعت از حضور افراد در مسجد؛ حتی برای نماز فرادا هم حرام است.
5. برخی از افراد، عزاداری سالار شهیدان را مكانی مناسب برای كسب درآمد دانسته و متناسب با تورم، قیمت را بالا می‌برند و به اصطلاح قرارداد می‌بندند! چنین افرادی با برخوردی كاسبكارانه با معارف، مدایح و مراثی اهل بیت‌علیه‌السلام، همانند كالا برخورد می‌كنند؛ درحالی كه امام باقر‌علیه‌السلام می‌فرماید: «یا أَبَا النُّعْمَانِ لَا تَسْتَأْكِلْ بِنَا النَّاسَ فَلَا یزِیدَكَ اللَّهُ بِذَلِكَ إِلَّا فَقْراً؛ (24) از راه ما ارتزاق نكن! كه خداوند از این راه جز به فقرت نخواهد افزود.» به تعبیر دیگر امام سفارش می‌نمایند كه از راه ما (حدیث یا محبت ما و مانند آن) ارتزاق نكن.
ناگفته نماند که مبلغان دینی تنها برای خدا در عرصه نشر معارف و گسترش فضایل و مناقب اهلبیتعلیهالسلام تلاش می‌كنند و هیچگاه برای نشر معارف اسلامی مبلغی تعیین نمی‌نمایند و مردم از سر عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت و سپاسگزاری از زحمت و تلاش آنان، هدیه‌ای قابل توجه را به آنان تقدیم می‌نمایند.
6. اظهار مطالب موهن درباره اهلبیتعلیهمالسلام و حركات ذلت‌بار علاوه بر حرمت، بهانه بهدست دشمنان اسلام و تشیع می‌دهد. این بهانه موجب می‌شود اصل مكتب تشیع زیر سؤال رود. به عنوان نمونه: برخی «قلادة سگ به گردن انداخته» یا «صدای سگ در می‌آورند» یا اشعاری یا كلماتی همچون زینب مضطر و... امام زین العابدین بیمار و... بر زبان جاری می‌سازند؛ درحالی كه در مكتب اسلام و اهلبیتعلیهالسلام ذلت جایگاهی ندارد: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ»؛ (25) «عزت مخصوص خدا و رسول خدا و مؤمنان است.» و آن بزرگواران ذلت و خواری را برای پیروانشان نیز نمی‌پسندیدند: «لَا ینْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یذِلَّ نَفْسَه؛ (26) سزاوار نیست مؤمن خود را ذلیل كند.» مخفی نماند كه تواضع و ابراز محبت به اهلبیتعلیهمالسلام ذلت نیست.
در بعضی از جلسات مداحی نیز از مدحها و تمجیدهای بی‌معنایی استفاده می‌شود كه نه تنها بیان كنندة مقام و منزلت ائمه در پیشگاه خداوند متعال نیست؛ بلكه لغویات و گاه سبب تنزّل جایگاه آنان نیز می‌گردد. مثلاً دربارة حضرت اباالفضلعلیهالسلام تعریف از چشم و ابروی آن بزرگوار می‌كنند؛ در حالی كه ارزش ابا الفضل به چشمهای قشنگش نبوده است؛ بلكه به جهاد، فداكاری، اخلاص و معرفت او به امام زمانش است، به صبر و استقامت و بر لب آب بودن و آب نخوردن در عین تشنگی بدون این كه شرعاً و عرفاً هیچ مانعی از این كار او وجود داشته باشد.
7. بررسی سخنان معصومین‌علیهم‌السلام نشان می‌دهد كه شب زنده‌داری و احیا برای شبهای خاصی مورد تأكید قرار گرفته است و به یقین احیای این شبها به شرطی دارای اجر و پاداش خواهد بود كه همراه با معصیتی همچون قضا شدن نماز صبح نگردد.
برخی بر این باورند كه هر چه عزاداری به نصف شب و اوایل صبح نزدیك‌تر باشد پاداش بیش‌تری دارد، و لو اینكه تعداد زیادی از مردم نماز صبحشان قضا شود؛ در حالی كه چنین برنامه‌ای در سیرة اولیای الهی و علما سابقه ندارد. بهترین نمونة عزاداری در دفتر مقام معظم رهبری برگزار می‌شود كه پس از نماز مغرب و عشا آغاز و ضمن بیان چند دقیقه احكام، سخنرانی، عزاداری و سینه زدن كم‌تر از یك ساعت و نیم طول می‌كشد.
8. استفاده از قمه برای اظهار عزاداری، یا زنجیرهایی كه به بدن آسیب رسانده و خون جاری می‌سازد و... از مواردی است كه علاوه بر مذمت اولیای گرامی اسلام و علمای دین، موجب سوء استفادة دشمنان اسلام علیه مسلمانان به ویژه پیروان اهلبیتعلیهالسلام می‌گردد. اگر روایتی بر استجاب قمه زنی وجود میداشت (كه هیچ روایتی در این باره وجود ندارد) و اگر اضرار به نفس در اسلام حرام نبود و اگر فتوای حرمت قمه‌زنی از علما شنیده نشده بود، باز این عمل‌صلی‌الله‌علیه‌وآله حداقل در شرایط كنونیصلیاللهعلیهوآله شایسته نبود؛ چرا كه این عمل باعث شده است كه دشمنان، شیعه را فاقد احساس انسانی و افرادی خونخوار و تروریست معرفی نمایند و با این حربه، تبلیغات گسترده‌ای علیه شیعه راه انداخته وعكسها و فیلمهای متعددی را برای اثبات ادعای خود پخش کنند. (27)
توجه به این نكته نیز ضروری است كه برخی با این ادعا كه بعضی از فقهای پیشین درباره قمه سكوت كرده و حرمتی برای آن ذكر ننموده‌اند، به این عمل پای می‌فشرند؛ درحالی كه لازم است توجه داشته باشند اگر آن بزرگان نیز در عصر و زمان ما بودند و عواقب سوء داخلی و خارجی این برنامه را مشاهده می‌نمودند، مسلّماً نظر دیگری ابراز می‌کردند.
ج. آسیبهای اجتماعی
گرچه در دین مبین اسلام، عزاداری سالار شهیدان مورد سفارش بسیاری قرار گرفته است؛ اما هیچ‌كس حق ندارد كه به بهانة این امر مهم، اصول اخلاقی و اجتماعی را زیر پا نهاده و هر امر خلاف شرع و خلاف عرفی را به نام دین انجام دهد. برخی از این آسیبها عبارتست از:
ذبح حیوانات در خیابان و آلوده معابر عمومی
ذبح حیوانات در خیابان و در مقابل دسته‌های عزاداری و نجس کردن معابر عمومی از مشكلاتی است كه برخی از افراد به وجود می‌آورند. ناپسندتر آنكه برخی هیئآت برای كشتن شتر یا گاو در مقابل دستة عزادار، ساعتها عبور و مرور را متوقف كرده و مشكلاتی برای مردم به‌وجود می‌آورند؛ در حالی كه اگر این حیوانات نذر اطعام عزاداران حسینی است و هدف آن ریا و نشان دادن كمی و كیفی آنها به دیگران نیست، ضرورتی به انجام آن در معابر عمومی نیست و در هر جایی قابل ذبح می‌باشد و اگر نذر كنندگان، اصرار بر ذبح نذر در مقابل هیئت عزادار دارند، می‌توان همة احشام نذری را در مقابل دسته عزادار و البته در مكانی كه علاوه بر امكان تطهیر مزاحمتی برای سایرین نداشته باشد، ذبح کرد.
چشم و هم‌چشمی و رقابت در امور متفرقه عزاداری
چشم و هم‌چشمی یكی از پدیده‌های زشت اجتماعی است كه مشكلات بسیاری را مخصوصاً در بین خانواده‌ها به وجود آورده است. زشتی این پدیده زمانی به نهایت می‌رسد كه پا به عرصة مذهب گذارده و اخلاص را از آن دور نماید. متأسفانه در برخی شهرها دعوت از سخنران و مداح، نوع قربانیهایی كه برای هیئت عزاداری انجام می‌پذیرد، نوع پذیرایی و اطعامی كه از عزاداران صورت می‌گیرد، و حتی مقدار پولی كه به مداح و سخنران دعوت شده پرداخت می‌شود، از روی چشم و هم‌چشمی است. این رقابت ناسالم و مذموم علاوه بر دور نمودن بانیان و دست اندركاران از اخلاص، تأثیرات و معنویت خاص این مجالس را نیز از بین می‌برد.
گرفتن پول با قرار دادن در رودربایستی
سهیم شدن در اجرای بهتر مراسم مذهبی و كمك مادی و معنوی از جمله راههای تعظیم شعائر الهی است. در این میان هر كس بر اساس توانایی، عشق و علاقه از مال و وقت خود در این راه صرف می‌نماید؛ اما این بدان معنی نیست كه هر كس به هر دلیلی به این برنامه‌ها كمك مادی یا معنوی نكرد، كار حرامی انجام داده باشد تا مورد ملامت دستاندركاران قرار گیرد. بنابراین مناسب است در برنامه‌های مذهبی؛ حتی مسجد و عزای حسینی، به گونه‌ای درخواست كمك نشود كه افراد با اكراه واجبار و برای حفظ آبرو كمك کنند.
د. آسیبهای روحی ـ روانی
یكی دیگر از آسیبهای برخی مجالس عزاداری سالار شهیدان كه كم‌تر به آن پرداخته شده است، آسیبهای روحی روانی است. گرچه این آسیب به خودی خود از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است؛ اما اگر به عواقب آن دقت شود، مشخص خواهد شد كه آسیب بزرگ دینی نیز به شمار می‌رود. برای روشن شدن موضوع به دو نمونة رایج در برخی مجالس عزاداری اشاره می‌شود:
سیاهپوش کردن كامل مساجد
مسجد بهترین مكان برای آرامش قلبها و پناهگاهی برای زندگی پرتلاطم شهر به شمار می‌آید. آمار، نشان دهندة آن است كه آرام‌ترین انسانها از نظر روانی انسانهای مسجدی و افرادی هستند كه با دعا و نیایش مانوس میباشند، و این بخاطر آن است كه مسجد محل ذكر و یاد خداست و خود این مكان به انسان آرامش می‌دهد. امام صادق‌علیه‌السلام به مسلمانان سفارش می‌كنند كه به هنگام رویارویی با مشكلات واندوههای دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانچه می‌فرماید: «مَا یمْنَعُ أَحَدَكُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیا أَنْ یتَوَضَّأَ ثُمَّ یدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیرْكَعَ رَكْعَتَینِ یدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»؛ (28) هنگامی كه اندوهی از اندوههای دنیا یكی از شما را فرا گرفت، چه می‌شود كه وضو گرفته و به مسجد داخل شده و دو ركعت نماز بخواند و در آن دو ركعت، خدا را بخواند؛ مگر نشنیده‌ای كه خدا می‌فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید.»
بنابر این هیچ كس مجاز نیست این آرامش و سكون را برهم زده و موجب اضطراب و دلهرة حتی یك كودك را هم فراهم نماید؛ اما عدم توجه مدیریت مسجد (29) سبب می‌شود برخی متولیان مسجد در ماه محرم و صفر تمام مسجد را سیاهپوش كنند و آن را به حسینیه تبدیل نمایند، به‌گونه‌ای كه درون یكی از مساجد به مدت دو ماه خیمه عزا به پا شده بود و علاوه بر كم شدن نور مسجد، جز سیاهی چیزی از در و دیوار مسجد نمایان نبود؛ درحالی كه این قبیل برنامه‌ها درون مسجد، تأملاتی را به وجود می‌آورد، از جمله آنكه: در هیچ جایی از سیرة ائمه اطهار‌علیهم‌السلام سیاه پوش نمودن مسجد سابقه ندارد و آرامش درونی برخی از افراد همچون كودكان، بیماران قلبی و اعصاب و روان و برخی زنان باردار را بر هم می‌زند و دلزدگی و سابقه ناخوشایند ذهنی برخی كودكان و نوجوانان از این محیط سیاه و پر از حزن و اندوه را به همراه دارد.
همچنین تأكید اسلام بر همراه داشتن زینت در مسجد، به خاطر آن است كه انسان فطرتاً از زینت لذّت می‌برد و با زینت به مسجد رفتن، سبب ایجاد جاذبه و ترغیب عملی دیگران به آمدن در آنجاست؛ در حالی كه سیاه پوش کردن كامل مسجد، سبب گریزان کردن برخی افراد همچون كودكان، نوجوانان و كسانی است كه برای اولین بار در مسجد حاضر می‌شوند.
بنابراین مناسب است به خاطر تعظیم شعائر و نیز رعایت روحیة برخی افراد، در ایام عزاداری نشانه‌های عزاداری مثل استفاده از كتیبه اشعار محتشم و یا چند پرچم سیاه استفاده شود.
خاموش کردن چراغهای مسجد در هنگام عزاداری
نكته قابل تأمل دیگر، تاریك نمودن و خاموش كردن همة چراغهای مسجد در زمان مداحی و عزاداری است. گرچه شاید این عمل به خودی خود مشكلی نداشته باشد؛ اما به یقین اطفال بسیاری را از این محیط تاریك همراه با گریه وناله می‌ترساند و نه تنها آنها والدین خود را مجبور به ترك مسجد می‌کنند؛ بلكه گاه تا مدتها و حتی در نوجوانی و جوانی از مسجد و مجالس عزاداری گریزان می‌شوند. بنابر این مناسب است نور مسجد، مخصوصاً در قسمت بانوان به طور كلی خاموش نگردد.
برای مقابله با آسیبهای عزاداری كه به برخی از آنها اشاره شد، لازم است این آسیبها آن قدر از سوی بزرگان و مبلغان مطرح شود كه ناهنجاری و ضد ارزش بودن اینها به صورت یك گفتمان و فرهنگ در آید.
بیان آسیبهای عزاداری علاوه بر آگاه نمودن مردم، زبان دشمنان تشیع را بسته و دشمنان اسلام و مذهب را در اجرای نقشه‌های شومشان ناكام می‌گذارد.
البته گرچه لازم است پیوسته این آسیبها بیان و مورد نقد مستقیم و غیر مستقیم قرار گیرد؛ اما باید مراقب بود كه بیان و نقد آنها به اصل عزاداری آسیب نرساند. نباید به گونه‌ای انتقاد كرد كه برپا كنندگان و شركت‌كنندگان در این مجالس به كلی دلسرد شوند.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). وسائل الشیعه، حر عاملی، مؤسسه آلالبیت (، قم، اول، 1409 ق، ج 14، ص501.
(2). الخصال، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، دوم، 1403 ق، ج 2، ص 635.
(3). شوری / 23.
(4). صحیفه امام، ج 13، ص 323.
(5). صحیفه امام، ج 10، ص 122.
(6). الكافی، ثقة الاسلام كلینی، دار الكتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش، ج 1، ص 32.
(7). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، انتشارات صدرا، ج 17، ص 111.
(8). نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه محمد دشتی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، اول، 1384 ش، ص 20، خطبه اول.
(9). مناقب آل ابی طالب‌علیه‌السلام، ابن شهر آشوب مازندرانی، انتشارات علامه، قم، 1379 ق، ج 4، ص 89.
(10). بقره / 264.
(11). امالی، شیخ صدوق، انتشارات كتابخانه اسلامیه، چهارم، 1362 ش، ص 581.
(12). منیة المرید، شهید ثانی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1409 ق، ص 106.
(13). به یقین ثواب این‌گونه مجالس كه در روایات به «ریاض الجنه» تعبیر شده، به شرطی است كه عامل گناهانِ دیگر؛ مثل مزاحمت برای دیگران یا موجب ترك واجبی نگردد.
(14). تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازی، دار الكتب الاسلامیة، تهران، اول، 1374 ش، ج 4، ص 221.
(15). توبه / 30.
(16). همان.
(17). همان.
(18). نهج البلاغه، حكمت 117.
(19). امالی شیخ طوسی، انتشارات دار الثقافة، قم، 1414 ق، ص 650.
(20). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 17، ص587 (با كمی ویرایش).
(21). مجمع البحرین، فخر الدین طریحی، تحقیق سید احمد حسینی، كتابفروشی مرتضوی، تهران، سوم، 1375 ش، ج 5، ص 461.
(22). موسوعة كلمات امام حسین‌علیه‌السلام، مؤسسه تحقیقاتی امام باقر‌علیه‌السلام، انتشارات دار المعروف، قم، سوم، 1416 ق، ص 417؛ احقاق الحق، علامه سید نور الدین حسینی مرعشی، تعلیق آیت الله العظمی مرعشی نجفی، كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1406 ق، ج 19، ص429.
(23). احقاق الحق، ج 19، ص 430.
(24). امالی، شیخ مفید، انتشارات كنگره جهانی شیخ مفید، قم، 1413 ق، ص 182.
(25). منافقون/8.
(26). مشكاة الانوار، ابو الفضل علی بن حسن طبرسی، كتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1385 ق، ص 244.
(27). جستجو در اینترنت درباره قمه زنی و عكسها و فیلمهای مرتبط با این موضوع گویای سوء استفاده دشمنان از موضوع قمه زنی و وهن دین و مذهب می‌باشد.
(28). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 ش، ج1، ص217.
(29). مقام معظم رهبری می‌فرمود: «مسجد یك مدیر طبیعی دارد و آن هم امام آن است.» آیین امامت مسجد، تقی قرائتی، ص 37.