عبادات و دعا رشته اتصال انسان با مبدأ هستى و قدرت لایزال الهى هستند؛ از زمانهایى وجود دارد كه فرصت ویژهاى براى ارتباط با خداوند از طریق دعا و راز و نیاز است؛ چرا كه رحمت خاص خداوند در آنها از مبدأ اعلى به سوى بندگان سرازیر مىگردد و بنده باید تلاش كند خود را در معرض دریافت آن عنایات و رحمتهاى ویژه الهى قرار دهد؛ چنانكه پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله فرمودند: «اِنَّ لِرَبِّكُمْ فِى اَیامِ دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ اَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛ (1) به راستى براى پروردگار شما در روزهاى روزگارتان عطایا و بخششهایى است، هوشیار باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید.» و قرآن كریم نیز مىفرماید: «وَذَكِّرْهُمْ بِاَیامِ اللَّهِ»؛ (2) و روزهاى خدا را به آنان یاد آورى كن.»
یكى از این روزها، نهم ذیحجّه یعنى روز عرفه است كه مىتوان آن را روز دعا و نیایش نام نهاد. مخصوصاً براى كسانى كه توفیق تشرّف به حج و حضور در صحراى عرفات را پیدا كردهاند.
جایگاه روز عرفه
مرحوم شیخ عباس قمى درباره شب عرفه مىگوید: «از لیالى متبرّكه و شب مناجات با قاضى الحاجات است و توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است. و كسى كه آن شب را به عبادت بسر آورد، اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.» (3)
وى در رابطه با روز عرفه نیز مىگوید: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است كه حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفرههاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناك است.» (4)
امّا جایگاه والاى روز عرفه، در روایات معصومینعلیهمالسلام بیشتر نمود پیدا مىكند كه در زیر به نمونههایى اشاره مىشود.
1. برابرى با ماه رمضان
ماه مبارك رمضان، ماه رحمت و مغفرت الهى است؛ چنانكه پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله مىفرمایند:».. قَدْ اَقْبَلَ اِلَیكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ؛ (5) ماه خدا با بركت و رحمت و بخشش به سوى شما روى آورده است.» اگر كسى در ماه رمضان بخشیده نشد و یا این توفیق را پیدا نكرد كه خود را در معرض مغفرت الهى قرار دهد، روز عرفه آنقدر عظمت دارد كه بتواند جبران ماه رمضان بنماید. در آن روز اگر كسى به درگاه الهى روى آورد، مورد مغفرت خداوند قرار مىگیرد.
امام صادقعلیهالسلام فرمودند: «مَنْ لَمْ یغْفَرْ لَهُ فِى شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ اِلى قابِلٍ اِلَّا اَنْ یشْهَدَ عَرَفَةَ؛ (6) كسى كه در ماه رمضان بخشیده نشود، تا سال آینده بخشیده نمىشود، مگر اینكه [روز] عرفه را درك كند.»
2. دعا و برآورده شدن حاجت
امام صادقعلیهالسلام در جاى دیگرى مىفرمایند: «تَخَیرْ لِنَفْسِكَ مِنَ الدُّعاءِ ما اَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ فَاِنَّهُ (یوْمَ عَرَفَةَ) یوْمُ دُعاءٍ وَمَسْأَلَةٍ؛ (7) هر دعایى كه دوست دارى براى خود بخوان و [در دعا كردن] بكوش كه آن روز (روز عرفه) روز دعا و درخواست است.» و یقیناً درخواستها استجابت را در پى دارد.
3. روز بخشش
ابن فهد حلّى در عدّة الداعى روایتى به این شرح براى روز عرفه نقل نموده است:
«وَفِى الْخَبَرِ اَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَتَعالى یقُولُ لِلْمَلائِكَةِ فِى ذلِكَ الْیوْمِ یا مَلائِكَتِى اَلا تَرَوْنَ اِلى عِبادِى وَاِمائِى جاؤُا مِنْ اَطْرافِ الْبِلادِ شُعْثاءً غَبْراءً اَتَدْرُونَ ما یسْئَلُونَ فَیقُولُونَ رَبَّنا اِنَّهُمْ یسْئَلُونَكَ الْمَغْفِرَةَ فَیقُولُ اشْهَدُوا اِنِّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ؛ (8) در روایت آمده كه خداى سبحان به ملائكه در این روز مىفرماید: اى فرشتگان من! آیا نمىبینید بندگان و كنیزان مرا كه ژولیده و غبارآلود از اطراف شهرها آمدهاند؟ و آیا مىدانید آنها چه درخواستى دارند؟ ملائكه مىگویند: پروردگار ما! آنها مغفرت مىخواهند. پس خداوند مىفرماید: شاهد باشید كه من آنها را بخشیدم!»
4. تغییر شقاوت به سعادت
شیخ عباس قمى نقل نموده كه امام زین العابدینعلیهالسلام در روز عرفه صداى سائلى را شنید كه از مردم درخواست كمك مىكرد. حضرت خطاب به او فرمودند: «واى بر تو! در این روز از غیر خدا سؤال و طلب كمك مىكنى، حال آنكه در این روز براى بچّههایى كه در شكم مادر هستند نیز امید فضل خدا مىرود كه آنها سعید گردند!» (9)
از روایات فوق، به خوبى اهمیت و جایگاه روز عرفه روشن مىشود و این نكته استنباط مىگردد كه این روز، روز دعا و نیایش است. ما هم به اختصار در باره دعا، دعاهاى روز عرفه و دعا در عرفات، مطالبى بیان مىداریم.
جایگاه دعا در قرآن
در قرآن كریم آیات متعددى در رابطه با دعا و به صورت متن دعا آمده كه ما در اینجا فقط برخى آیات مربوطه را مطرح مىكنیم:
1. تشویق به دعا
«وَقَالَ رَبُّكُمْ اُدْعُونِى اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذِینَ یسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرینَ»؛ (10) و پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا [دعاى] شما را بپذیرم. همانا كسانى كه از عبادت من تكبّر مىورزند، به زودى با ذلّت وارد دوزخ مىشوند.»
2. دعا، محكمترین ارتباط با خدا
«وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیسْتَجِیبُواْ لِى وَلْیؤْمِنُواْ بِى لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ»؛ (11) و هنگامى كه بندگان من از تو در باره من سؤال كنند [بگو:] من نزدیكم، دعاى دعاكننده را به هنگامى كه مرا مىخواند پاسخ مىگویم؛ پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند، امید است راه یابند [و به مقصد برسند].»
3. دعا و اعتبار
«قُلْ مَا یعْبَؤُاْ بِكُمْ رَبِّى لَوْلَا دُعَآؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یكُونُ لِزَامَام»؛ (12) بگو: پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمىكند، اگر دعاى شما نباشد. شما [آیات خدا و پیامبران را] تكذیب كردید و [این عمل دامان شما را خواهد گرفت و] از شما جدا نخواهد شد.»
اگر در قرآن، آیهاى جز همین آیه در رابطه با دعا نبود، جا داشت كه براى بالا رفتن مقام انسانى و معنوى خود، شب و روز دعا كنیم.
دعا در روایات
در روایات در باره دعا سخنان بسیارى گفته شده كه جمعآورى همه آنها چندین كتاب قطور مىشود. آنچه در این بخش به آن اشاره مىگردد، نمونهاى از روایاتى است كه اهمیت و ارزش دعا را نشان مىدهد:
1. دعا، مغز عبادت
پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله فرمودند: «الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ وَلا یهْلِكُ مَعَ الدُّعاءِ اَحَدٌ؛ (13) دعا مغز عبادت است و كسى با دعا كردن [و اینكه اهل دعا باشد هرگز] هلاك نمىشود.»
به راستى تعبیرى از این زیباتر و جامعتر نمىتوان یافت؛ چرا كه اهمیت مغز در انسان و حیوانات بر كسى پوشیده نیست. همه مىدانند كه مغز نقشى حیاتى در بدن دارد. دعا نیز در میان عبادات چنین نقشى دارد؛ یعنى حیات روحى و معنوى انسان و درست تنظیم شدن امور آن به دعا بستگى دارد.
2. دعا، اسلحه مؤمن
رسول خداصلىاللهعلیهوآله فرمودند: «اَلدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَعَمُودُ الدِّینِ وَنُورُ السَّماواتِ وَالْاَرْضِ؛ (14) دعا اسلحه مؤمن است و ستون دین و نور آسمانها و زمین است.»
از دیگر سخنان ائمّهعلیهمالسلام چنین به دست مىآید كه دعاء به عنوان سلاح انبیاء نیز معرفى شده است. حضرت امام رضاعلیهالسلام مىفرمایند: «عَلَیكُمْ بِسِلاحِ الْاَنْبِیاءِ فَقِیلَ وَما سِلاحُ الْاَنْبِیاء قالَ الدُّعاءُ؛ (15) بر شما باد بر سلاح انبیا! گفته شد: اسلحه انبیا چیست؟ فرمود: دعا.»
روشن است كه اگر انسان خلع سلاح شود و یا از اسلحه خویش غافل گردد، مورد حمله دشمنان قرار مىگیرد؛ پس لازم است كه دعا مستمر باشد.
خداوند در قرآن كریم مىفرماید: «وَدَّ الَّذِینَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَیمِیلُونَ عَلَیكُم مَّیلَةً وَ حِدَةً»؛ (16) «كافران دوست دارند [و آرزو مىكنند] كه شما از اسلحه و اسباب خویش غافل شوید، پس ناگهان بر شما هجوم آورند.»
3. دعا، دواى هر درد
امام صادقعلیهالسلام فرمودند: «عَلَیكَ بِالدُّعاءِ، فَاِنَّ فِیهِ شِفاءٌ مِنْ كُلِّ داءٍ؛ (17) بر تو باد به دعا كردن، پس به راستى دعا شفاى هر دردى است.»
4. دعا، تغییردهنده تقدیرات
پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله مىفرمایند: «لا یرُدُّ الْقَضاءَ اِلَّا الدُّعاءُ؛ (18) قضا [وتقدیرات الهى] را جز دعا چیزى رد نمىكند.»
این روایات به خوبى نقش دعا را در زندگى انسان تبیین مىكنند.
اعمال و ادعیه در روز عرفه
روز عرفه اوج روزهایى است كه در آن دعا و نیایش از موقعیت ویژه و خاصى برخوردار است، بدین جهت از پیشوایان معصومعلیهمالسلام دعاها و سفارشهایى در این روز رسیده است كه به عنوان نمونه به برخى از آنها براساس ترتیب كتب نقلكننده اشاره مىكنیم:
الف. صحیفه سجادیه
در صحیفه سجادیه، این زبور آل محمدصلىاللهعلیهوآله دعایى طولانى براى روز عرفه از زبان امام سجادعلیهالسلام نقل شده كه در آن هم مهمترین مسائل اعتقادى و سیاسى مورد اشاره قرار گرفته و هم مسائل عرفانى و اخلاقى با زبان دعا بیان شده است:
امام سجادعلیهالسلام درباره معرّفى روز عرفه مىفرماید: «اللَّهُمَّ وَهذا یوْمُ عَرَفَةَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَكرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَكَ وَمَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِكَ وَاَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیتَكَ وَتَفَضَّلْتَ بِهِ عَلى عِبادِكَ؛ (19) خدایا! و این روز عرفه روزى است كه تو به او شرافت و كرامت و عظمت بخشیدى و رحمتت را در این روز گستراندى و به عفو و بخششت [بر خلق] منّت گذاردى و عطایت را بسیار عظیم گردانیدى و به خاطر این روز بر بندگانت تفضّل نمودى.»
برخى از درخواستهاى حضرت در این روز عبارتاند از:».. وَاخِفْنِى مَقامَكَ وَشَوِّقْنِى لِقاءَكَ وَ تُبْ عَلَىَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لا تُبْقِ مَعَها عَلانِیةً وَلا سَرِیرَةً وَاَنْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِى لِلْمُؤْمِنِینَ وَاعْطِفْ بِقَلْبِى عَلَى الْخاشِعِینَ وَكُنْ لِى كَما تَكُونُ لِلصَّالِحِینَ؛ (20) [خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق ملاقاتت را به من عنایت كن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ بهگونهاى كه با آن توبه گناه پنهان و آشكارى باقى نگذارى و از سینهام كینه نسبت به مؤمنین را بركن و قلب مرا بر خاشعان مهربان كن و آنچنانكه با صالحان هستى، با من باش!»
در بخش پایانى این دعا چنین مىفرمایند: «وَلا تَجْعَلْنِى لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَلا لَهُمْ عَلى مَحْوِ كِتابِكَ یداً وَنَصِیراً... وَاجْعَلْ باقِى عُمْرِى فِى الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ اِبْتِغاءَ وَجْهِكَ...؛ (21) و مرا پشت [و كمك كار] ستمگران مگردان و [مرا براى] از میان بردن كتابت دستیار و یاور آنان مكن... و هر چه از عمرم باقى مانده است، در جستن خودت در حجّ و عمره بگذران!»
ب. مفاتیح الجنان
در این كتاب دعایى براى شب عرفه و چند دعا براى روز عرفه نقل شده است. دعاى اوّل، تسبیحات پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله با بخشى از آیات و اذكار خاص است ودومى دعایى از حضرت صادقعلیهالسلام مىباشد و سومى دعایى معروف از امام حسینعلیهالسلام است.
بشر و بشیر پسران غالب اسدى نقل كردهاند كه در عصر روز عرفه در عرفات در محضر امام حسینعلیهالسلام بودیم. آن حضرت با گروهى از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمد و با نهایت خشوع و خضوع در جانب كوه (جبل الرحمه) رو به كعبه ایستاد و این دعا را خواند.
در بخشى از این دعا مىخوانیم: «اِلهِى اَنَا الْفَقِیرُ فِى غِناىَ فَكَیفَ لا اَكُونُ فَقِیراً فِى فَقْرِى اِلهِى اَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمِى فَكَیفَ لا اَكُونُ جَهُولاً فِى جَهْلِى؛ (22) خدایا من در حال توانگرى نیازمندم [و فقر ذاتى دارم]؛ پس چگونه در حال ندارى نیازمند [تو] نباشم؟ معبودا! من در حال دانائیم نادانم؛ پس چگونه در حال جهلم نادان نباشم؟»
در بخش دیگرى مىخوانیم: «مَتى غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ اِلى دَلِیلٍ یدُلُّ عَلَیكَ وَمَتى بَعُدْتَ حَتّى تَكُونَ الْآثارُ هِىَ الّتِى تُوصِلَ اِلَیكَ عَمِیتْ عَینٌ لا تَراكَ عَلَیها رَقِیباً؛ (23) كى نهان بودهاى تا محتاج برهانى باشى كه بر تو دلالت كند؟ وكى دور گشتهاى كه آثار و علائم به تو رسانند؟ كور باد چشمى كه تو را بر خود رقیب و مواظب نداند!»
كى بودهاى نهان كه پیدا كنم تو را پنهان نگشتهاى كه هویدا كنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدى كه من با صد هزار دیده تماشا كنم تو را
در قسمت دیگرى از این دعا مىخوانیم: «اِلهِى مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِى فَكَیفَ لا تَكُونُ مَساوِیهِ مَساوِى وَمَنْ كانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِى فَكَیفَ لا تَكُونُ دَعاوِیهِ دَعاوِى؛ (24) خدایا! كسى كه خوبیهایش [هم] بدى است، چگونه بدیهاى او بد نباشد؟ و كسى كه حقیقت گوییش صرف ادعا است، پس چگونه دعاوى او صرف ادعا نباشد؟»
ج. اقبال الاعمال
سید بن طاووس براى شب عرفه دو دعا نقل نموده كه یكى از آنها نسبتاً طولانى است. همچنین روایتى درباره فضیلت زیارت امام حسینعلیهالسلام نقل كرده است كه حضرت باقرعلیهالسلام فرمود: «مَنْ زارَ لَیلَةَ عَرَفَةَ اَرْضَ كَرْبَلا... وَقاهُ اللَّهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛ (25) كسى كه در شب عرفه زمین كربلا را زیارت كند...، خداوند بلاى آن سال را از او دور مىكند.»
آنگاه به فضیلت روز عرفه پرداخته و نقل نموده كه روزه آن روز كفاره گناهان هفتاد ساله مىباشد و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است (26). آنگاه زیارت مخصوصه امام حسینعلیهالسلام در این روز را نقل نموده است (27).
وى براى روز عرفه دعایى نیز از پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله و امام هفتمعلیهالسلام نقل نموده و سپس دعاى معروف امام حسینعلیهالسلام در روز عرفه را آورده است (28). و بعد از آن، دعاى امام زین العابدینعلیهالسلام در صحیفه سجادیه را نقل نموده است (29).
آنگاه دعایى از امام صادقعلیهالسلام را با اسنادش نقل كرده كه در بخشى از آن مىخوانیم: «اَنْتَ الَّذِى لا تَنْسى مَنْ ذَكَرَكَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَكَّلَ عَلَیكَ...؛ (30) تو كسى هستى كه فراموش نمىكنى كسى را كه یادت كند و نابود نمىكنى كسى را كه بر تو توكل نماید.»
سپس دعایى به نام مخزون را نقل كرده (31) و بعد از آن دعاى دیگرى از امام صادقعلیهالسلام را آورده است (32). آنگاه دعایى را كه در برخى كتب دعا دیده نقل مىكند (33) و سخن را با دعاهایى در مورد شام عرفه ادامه مىدهد.
د. مصباح المتهجد
در مصباح، شیخ دعایى را براى ایام ذى حجّه از اوّل تا شام عرفه نقل نموده كه در آغاز آن مىخوانیم: «اَللَّهُمَّ هذِهِ الْاَیامُ الَّتِى فَضَّلْتَها عَلَى الْاَیامِ وَشَرَّفْتَها قَدْ بَلَّغْتَنِیها بِمَنِّكَ وَرَحْمَتِكَ فَاَنْزِلْ عَلَینا مِنْ بَرَكاتِكَ وَاَوْسِعْ عَلَینا فِیها مِنْ نَعْمائِكَ؛ (34) خدایا! این ایامى كه آن را بر روزهاى دیگر برترى و شرافت دادى، با منّت و رحمت خود، مرا به آنها رساندى؛ پس بركات خویش را بر ما نازل كن و نعمتهاى خود را در این روزها بر ما توسعه بده!»
عرفه در عرفات
اوج عظمت دعا از حیث زمان، روز عرفه است و اوج ارزش مكانىاش در آن روز، بعد از كربلا و حرم حسینى، صحراى عرفات است. این معنى را از روایات مىتوان فهمید:
1. علىعلیهالسلام فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ لا تُغْفَرُ اِلَّا بِعَرَفاتٍ؛ (35) برخى از گناهان [بهگونهاى سنگین است كه] جز در عرفات بخشوده نمىشود.»
2. كسى حق ندارد در عرفات بگوید گناهانش بخشیده نمىشود. پیامبر اكرمصلىاللهعلیهوآله در این رابطه فرمودند: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَهُوَ یظُنُّ اَنَّهُ لَنْ یغْفَرَ لَهُ؛ (36) گناهكارترین فرد در عرفات كسى است كه از آنجا بازگردد، در حالى كه گمان مىبرد هرگز آمرزیده نخواهد شد.» به راستى فردى كه چنین گمانى را در ذهن پرورش دهد، در وادى عرفان و شناخت، این مسئله را درك نكرده است كه خداوند «ارحم الراحمین» است و رحمت او بر همه چیز برترى داشته، همه هستى را زیر پوشش دارد كه «رَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَ شَىءٍ».
نمونهاى از دعا در عرفات
خالى از لطف نیست كه یك نمونه از دعا در عرفات در حق دیگران را بیان نماییم:
على بن ابراهیم از پدرش نقل نموده كه او گفته است عبد اللّه بن جندب را در عرفات (در روز عرفه) دیدم و موقفى بهتر از موقف او ندیدم. او پیوسته دستها را به سوى آسمان بلند كرده و اشك چشمانش ازگونههایش جارى بود، تا آنجا كه به زمین رسیده بود. هنگام مراجعت مردم به او گفتم: اى ابا محمّد! [عجب حال خوشى داشتى!] من چنین موقفى [و حالى] تا حال ندیده بودم! عبد اللّه پاسخ داد: به خدا قسم! یك كلمه براى خودم دعا نكردم و در تمام این مدّت براى برادران دینىام دعا كردم. واین به جهت این بود كه از ابا الحسن موسى بن جعفرعلیهالسلام شنیدم كه فرمود: «مَنْ دَعا لِاَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِىَ مِنَ الْعَرْشِ‌ها وَلَكَ مِأةُ اَلْفِ ضِعفٍ مِثْلُهُ؛ (37) هر كس برادر مؤمن خود را در غیاب او دعا كند، از عرش الهى به او ندا مىرسد: هان! [اى بنده من!] براى تو صد هزار مثل آن [پذیرفته] مىباشد.» بدین جهت (به خاطر همین سخن امامعلیهالسلام) راضى نشدم از صد هزار دعاى تضمین شده [و مورد استجابت] در برابر یك دعا كه نمىدانم مستجاب مىشود صرف نظر كنم.
تأثیر دعا به دیگران
نه فقط روایات اثر دعا در حق دیگران را بیان مىفرمایند؛ بلكه نمونههاى عینى و خارجى اثر دعا در حق دیگران نیز این امر را تأیید مىكند. به این نمونه توجه كنید:
یكى از كسانى كه از محضر عارف والا مقام آیة اللّه میرزا جواد ملكى تبریزى بهرههایى برده است، درباره او مىگوید: «روزى پس از پایان درس عازم حجره یكى از طلبهها در مدرسه دار الشفاى قم گردید و من در خدمت او بودم تا به حجره آن طلبه وارد شد. مراسم احترام انجام گرفت و پس از اندكى حضور در نزد او برخاست و حجره را ترك گفت.
وقتى هدف از این دیدار را از او سؤال كردم، فرمود: شب گذشته به هنگام سحر فیوضاتى بر من افاضه شد كه فهمیدم از ناحیه خودم نیست و چون توجّه كردم، دیدم كه این آقاى طلبه به تهجّد و عبادت برخاسته و در نماز شبش، مرا دعا مىكند و این فیوضات اثر دعاى او است. این بود كه به عنوان سپاسگزارى از عنایتش به دیدار او رفتم.» (38)
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) بحار الانوار، مجلسى، بیروت، مؤسسة الوفا، سوم، 1403 ه. ق، ج 68، ص 221، ح 30.
2) ابراهیم/5.
3) مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمى، مؤسسه انتشارات نبوى، ص 457، اعمال روز عرفه.
4) همان، ص 467، با تغییر و تلخیص.
5) ر. ك: امالى شیخ صدوق، ص 93، عیون اخبار الرضاعلیهالسلام، ج 1، ص 230؛ اربعین شیخ بهایى، ص 84؛ بحار الانوار، مجلسى، ج 96، ص 356.
6) من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، بیروت، دار الاضواء، ج 2، ص 76، ح 265؛ اصول كافى، محمّد بن یعقوب كلینى، دار الكتب الاسلامیه، ج 4، ص 66.
7) التهذیب الاحكام، شیخ طوسى، بیروت، دارالتعارف، اوّل، 1401 ه. ق، ج 5، ص 182.
8) عدّة الداعى فى نجاح الساعى، ص 47.
9) مفاتیح الجنان، ص 467 و عدّة الداعى فى نجاح السّاعى، احمد بن فهد الحلّى، كتابفروشى وجدانى، قم، ص 47، پاورقى.
10) غافر/ 60.
11) بقره/ 186.
12) فرقان/ 77.
13) بحار الانوار، ج 93، ص 300، ح 37؛ منتخب میزان الحكمة، ص 180.
14) اصول كافى، ج 2، ص 468؛ منتخب میزان الحكمة، ص 180.
15) اصول كافى، ج 2، ص 469، ح 5.
16) نساء/102.
17) مكارم الاخلاق، ج 2، ص 12، ح 2008، به نقل از منتخب میزان الحكمة، ص 180، ح 2097.
18) منتخب میزان الحكمة، ص 180.
19) صحیفه كامله سجادیه، ترجمه محیى الدین مهدى الهى قمشهاى، انتشارات اسلامى، ص 472.
20) همان، ص 479.
21) همان، ص 479 - 480.
22) مفاتیح الجنان، ص 492.
23) همان، ص 494.
24) همان، ص 492.
25) اقبال الاعمال، سید بن طاووس، تهران، دار الكتب الاسلامیه، ص 330.
26) ر. ك: همان، ص 331.
27) ر. ك: همان، ص 332 - 336.
28) ر. ك: همان، ص 338 - 350.
29) ر. ك: همان، ص 350 - 368.
30) همان، ص 370.
31) ر. ك: همان، ص 374 - 385.
32) ر. ك: همان، ص 385 - 397.
33) ر. ك: همان، ص 397 - 401.
34) مصباح المتهجد، شیخ طوسى، مصحح: اسماعیل انصارى زنجانى، ص 613 - 614.
35) دعائم الاسلام، ابو حنیفه نعمان بن محمّد، تحقیق آصف بن على اصغر فیضى، مصر، دار المعارف، سوم، 1389 ه. ق، ج 1، ص 294.
36) تهذیب الاحكام، ج 5، ص 182.
37) بحار الانوار، ج 48، ص 171 - 172، ح 10.
38) قصّههاى معنوى، محمدرضا اكبرى، انتشارات پیام عترت، 1378 ه. ش، ص 26.