مداومت در دعا
یكی از شرائط مهم دعا كه می‌تواند آثار سازنده و مفیدی داشته باشد، مداومت در دعاست؛ یعنی فرد نیایشگر همواره به یاد خدا باشد؛ اعم از اینكه حالات خوش و آرام بخشی داشته باشد یا در گرفتاریها و سختیها غوطه ور شود. حق باوران پیوسته دعا را نه تنها وسیله رسیدن به كمالات و خواسته‌های مشروع تلقی می‌كنند، بلكه آن را نوعی هدف می‌دانند؛ زیرا دعا نوعی عبادت است؛ آن هم عبادت كبری و خداوند متعال هم هدف از خلقت انسان را رسیدن به مقام عبودیت اعلام كرده و فرموده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُون»؛ (1) «و جن و انس را نیافریدم، جز برای آنكه مرا عبادت كنند.»
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله دعا را خالص‌ترین و برگزیده‌ترین عبادت مطرح كرده، می‌فرماید: «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ؛ (2) دعا مغز [و خالص] عبادت است.» و امام باقرعلیه السلام فرمود: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ؛ (3) برترین عبادت دعاست.»
بنابراین، برای رسیدن به مقامات عالیه كمال و قرب درگاه الهی، باید همواره انسان دعا و نیایش به درگاه الهی داشته باشد و از این عبادت سازنده، هرگز غفلت نورزد.
حافظا در كنج خلوت در دل شبهای تار تا بود وردت دعا و ذكر قرآن غم مخور
خداوند متعال بارها در قرآن از عدم تداوم دعای مردم سخن گفته است؛ چنان كه می‌فرماید: «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَریضٍ»؛ (4) «و هرگاه به انسان نعمت دهیم، از ما روی بر می‌گرداند و با حال تكبر و غرور از حق دور می‌شود و هرگاه اندكی ناراحتی و گرفتاری به او برسد، به دعاهای فراوان و مستمر روی می‌آورد [و بر طرف شدن آن را طلب می‌كند] .»
و در سوره یونس از غفلت و بی خبری انسانهای كم تحمل و ضعیف الایمان خبر می‌دهد و آنها را در مورد سودجویی و تداوم نیافتن ارتباط معنویشان با آفریدگار هستی به شدت نكوهش می‌كند و می‌فرماید: «وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ یدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُینَ لِلْمُسْرِفینَ ما كانُوا یعْمَلُونَ»؛ (5) «هنگامی كه به انسان [غافل و خود پرست] زیان و ناراحتی برسد، ما را [به طور مداوم و شبانه روزی] در حال خوابیده، نشسته و ایستاده صدا می‌كند [و برای حلّ گرفتاری‌اش دعا می‌كند] و زمانی كه ناراحتی او را بر طرف سازیم، چنان [از ما فاصله می‌گیرد و می‌گذرد و] می‌رود كه گویا اصلاً ما را برای رفع گرفتاری‌اش فرا نخوانده بود و این گونه است كه اعمال بد اسرافكاران برایشان زینت داده شده است [و آنان از رفتار ناخوشایند خود خوشحال اند و زشتی عمل خود را نمی‌توانند بفهمند] .»
به خط و خال گدایان مده خزانه دل به دست شاه وشی ده كه محترم دارد
نه هر درخت تحمل كند جفای خزان غلام همت سروم كه این قدم دارد
ز جیب خرقه حافظ چه طرف بتوان بست كه ما صمد طلبیدیم و او صنم دارد
برید بن معاویه از امام باقرعلیه السلام پرسید: آیا قرائت قرآن را بیشتر بخوانیم یا دعا به درگاه ربوبی را؟ امام فرمود: «كَثْرَةُ الدُّعَاءِ أَفْضَلُ ثُمَّ قَرَأَ قُلْ ما یعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ؛ (6) زیاد دعا كردن بهتر است و این آیه را تلاوت كرد كه: بگو: اگر دعایتان نبود، پروردگارم توجه و اعتناء به شما نمی‌كرد.»
امام صادق علیه السلام در توضیح سیره علی علیه السلام می‌فرماید: «كَانَ اَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلاً دَعّاءً؛ (7) امیرمؤمنان علیه السلام مردی بود كه بسیار دعا می‌كرد.»
رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند برای هر كسی توفیق دعا كردن بدهد، باب اجابت را نیز به رویش باز خواهد كرد. هر گاه باب دعا به رویتان باز بود، بسیار تلاش و فراوان دعا كنید؛ زیرا خداوند متعال از دعای فراوان شما خسته نمی‌شود و توجهش را از شما سلب نمی‌كند، مگر اینكه خودتان خسته شوید.»
آن حضرت در ضمن گفتار راهگشایی به مسلمانان فرمود: «تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ؛ (8) شب و روز به درگاه پروردگارتان دعا كنید؛ چرا كه سلاح اهل ایمان دعاست.» یعنی مؤمن باید همواره در مقابل خطرات و گرفتاریها و دشمنان، مسلّح به سلاح دعا باشد.
با توجه به نكات یاد شده، شایسته است كه یك شخص مسلمان در هر زمان و مكان و در هر حالی از دعا كردن غافل نباشد؛ یعنی نه تنها در گرفتاریها، بلكه در حال خوشی و آسایش نیز باید دست به دعا بود.
دلا معاش چنان كن كه گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
پیشوای ششم علیه السلام به نقل از جدّ بزرگوارش فرمود: «همواره در دعا كردن پیش قدم شوید؛ چرا كه اگر بنده‌ای نیایش پیشه باشد، و برایش گرفتاری و سختی پیش آید و به درگاه خداوند دعا كند، در آسمانها می‌گویند: این صدا آشناست؛ ولی اگر فقط هنگام سختی دعا كند، به او گفته می‌شود: تا حالا كجا بودی؟» (9)
دست تضرع چه سود بنده محتاج را وقت دعا بر خدای، وقت كرم در بغل
تنها وقت گرفتاری دعا كردن، چندان ارزشی ندارد و خداوند متعال هم به آن وقعی نمی‌گذارد و می‌فرماید: «فَإِذا رَكِبُوا فِی الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یشْرِكُونَ»؛ (10) «هنگامی كه سوار بر كشتی شوند، خدا را با اخلاص می‌خوانند؛ امّا هنگامی كه خدا آنان را به خشكی رساند و نجات دهد، باز به شرك و كفر می‌گرایند.»
رفع موانع
در موضوع دعا لازم است قبل از ارتباط با آفریدگار هستی موانع استجابت را بر طرف كرد. اگر فردی بخواهد به همراه اعمال زشت و گناهان فراوان به آستان حضرت قدس پناهنده شود، بی گمان نتیجه‌ای نخواهد داشت و دعای او بی بهره خواهد بود؛ زیرا این، جمع بین زشتی و زیبایی و ظلمت و نور است و جمع متضادین عقلاً امری محال می‌باشد.
حضرت ابراهیم علیه السلام در مقابل مشركان این شرط دعا را مد نظر قرار داده، می‌فرماید: «وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیا»؛ (11) «من از شما و از آنچه غیر از خدا می‌خوانید، كناره گیری می‌كنم و به پیشگاه پروردگارم دعا می‌كنم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم.»
مرا غرض ز دعا آن بود كه پنهانی حدیث درد فراق تو با تو بگزارم
و گرنه این چه دعایی بود كه من بی تو نشسته روی به محراب و دل به بازارم
در یك روایتی از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله آمده است: «هیچ مسلمانی نیست كه به درگاه خداوند دعا كند و از بارگاه حضرت حق خواهش و تمنایی داشته باشد - در حالی كه قطع رحم نكرده و در رفتارش گناهی مرتكب نشده باشد - مگر اینكه خداوند یكی از سه عطیه را در پاسخ دعای او عنایت خواهد كرد: یا خواسته‌اش به زودی بر آورده می‌شود، یا برای آینده‌اش ذخیره می‌گردد و یا اینكه گرفتاری و حادثه بدی از وی بر طرف می‌شود.» (12)
موانع استجابت دعا دایره وسیعی دارد كه انسان باید به فراخور حالش آنها را رفع كند. دل به غیر خدا بستن، كوشش و تلاش نكردن، آلوده بودن به صفات زشت اخلاقی، مخالفت كردن با سنتهای الهی، عدم پرداخت حقوق دیگران، عدم شایستگی و نداشتن قابلیت، و نپیمودن راههای طبیعی و قانونی، از جمله موانع استجابت دعاست كه باید قبلاً رفع شود تا زمینه اجابت فراهم آید.
مولای متقیان علی علیه السلام در دعای كمیل بعد از ثناء الهی، رفع موانع دعا را از درگاه حضرت حق خواستار شده، می‌فرماید:«اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ؛ (13) پروردگارا! بر من ببخش گناهانی را كه دعا را حبس می‌كند [و مانع اجابت آن می‌شود].»
برای رفع موانع دعا لازم است كه انسان نیایشگر استغفار و توبه را قبل از برنامه نیایش خود قرار دهد. خداوند متعال بارها به این نكته تأكید كرده است. در سوره هود می‌فرماید: «وَ أَنِ اسْتَغْفِروُا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیهِ یمَتِّعُكُمْ مَتاعاً حَسَناً»؛ (14) «از پروردگارتان طلب آمرزش كنید! سپس به سوی او توبه كنید تا [از مواهب عالیه خود] شما را به خوبی بهره مند سازد.» و پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: «مَنْ أَكْثَرَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ رَزَقَهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ؛ (15) هر كس زیاد استغفار كند، خداوند برای او از هر اندوهی، گشایشی و از هر تنگنایی، راه خروجی قرار می‌دهد و روزی می‌دهد از آنجایی كه گمان نمی‌برد.»
علامه مجلسی می‌نویسد: «مردی در میان بنی اسرائیل سی و سه سال تمام دعا می‌كرد كه خداوند به او فرزندی كرامت كند؛ امّا دعایش به اجابت نمی‌رسید تا اینكه به خداوند عرضه داشت:
پروردگارا! آیا من از تو دورم و صدای من به تو نمی‌رسد یا نزدیكم، امّا دعای مرا مستجاب نمی‌كنی؟ در عالم رؤیا به او گفتند: تو خدا را می‌خوانی بازبانی فحاش و دلی دنیا دوست و ناپاك و نیتی دروغ و بدون خلوص. اگر می‌خواهی دعایت به اجابت برسد، فحش و ناسزا گفتن را ترك كن و دل و نیت خود را برای خدا پاك و خالص گردان! آن گاه دعا كن و به انتظار اجابت باش! او چنین كرد و خداوند متعال در پاسخ دعایش پسری به او عنایت فرمود.» (16)
بنابراین، در آستان حضرت دوست باید خود را از صفات زشت پیراسته و به فضائل آراسته كرد تا بتوان بهره‌ای برد و به مقصود رسید.
نبی مكرم اسلام صلی الله علیه وآله نیز در مورد رفع موانع دعا فرمود: «مَنْ اَحَبَّ اَنْ یسْتَجابَ دُعائُهُ فَلْیطَیبْ مَطْعَمَهُ وَ كَسْبَهُ؛ (17) هر كس دوست دارد كه دعایش مستجاب شود، باید محل غذا و درآمد خود را حلال و پاكیزه كند.»
خداوند متعال انسانهای كسل و تنبل را دوست ندارد و از افراد فعال و خدوم و پرتلاش راضی است و آنان را می‌ستاید. بنابراین، كسانی كه بدون كار و تلاش می‌خواهند به دعا متوسل شوند و گره‌های زندگی شان را باز كنند، كاری عبث و بیهوده انجام می‌دهند.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «برخی افراد هرگز دعایشان مستجاب نخواهد شد.» و از جمله فرمود: «رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیتِهِ یقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ؛ (18) مردی كه در خانه‌اش نشسته و مدام می‌گوید: خدایا! به من روزی عطا كن! به او گفته می‌شود: آیا تو را به طلب روزی فرمان نداده ام!»
امید به اجابت و مأیوس نشدن
انسان نیایشگر باور عمیق دارد كه پناهگاه او قدرتی لایزال است كه سخن او را می‌شنود و از دل پر دردش آگاه و به راه و روش نجات وی كاملاً دانا و قادر است و در كلام نورانی خود فرموده است: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛ (19) « [ای رسول ما!] هرگاه بندگان من از تو در مورد من سؤال كنند، بگو: من [به آنان] نزدیكم و دعای دعاكننده را هرگاه مرا بخواند، پاسخ می‌گویم.»
و در جای دیگر، خداوند متعال بندگان را از یأس و نا امیدی بر حذر داشته و آن را مساوی با كفر دانسته، می‌فرماید: « لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ»؛ (20) «از رحمت [و الطاف خداوند مأیوس نشوید كه فقط كافران از رحمت خدا مأیوس می‌شوند.»
امام باقرعلیه السلام فرمود: «پدرم در دعا اصرار و پافشاری می‌كرد و آن قدر یا رب یا رب می‌گفت كه نفسش بند می‌آمد و دوباره دعا را از سر می‌گرفت.» (21)
طبق این اعتقاد وحیانی، دعایی كه از دل دردمند مشتاق می‌تراود، بدون تردید مورد توجه حضرت باری تعالی قرار می‌گیرد و انسان دعا كننده هرگز نباید از نتیجه آن ناامید و مأیوس باشد و بر آورده نشدن حاجات هم نشانه بی اثر بودن دعا نیست، بلكه بهره‌های معنوی و مادّی متعددی را برای فرد دعا كننده به ارمغان می‌آورد.
امام صادق علیه السلام فرمود: «انسان مؤمن گاهی دعا می‌كند و رفع نیازهایش را از خداوند می‌طلبد، امّا خداوند به فرشتگانش می‌فرماید: پاسخ او را به تأخیر اندازید؛ زیرا من صدای عاشقانه و دعای خالصانه‌اش را دوست دارم. در روز قیامت خداوند خطاب به این بنده‌اش می‌گوید: بنده من! مرا خواندی و من پاسخ تو را دیر دادم و امروز پاداش آن دعای تو این قدر است.»
امام صادق علیه السلام در ادامه افزود: «آن بنده مؤمن وقتی عنایات بی كران الهی را ببیند، از ته دل آرزو می‌كند كه‌ای كاش در دنیا دعاهایش مستجاب نمی‌شد و خواسته هایش برآورده نمی‌گردید!» (22)
و امام باقرعلیه السلام نیز بر اینكه در مقام دعا نباید مأیوس شد و باید آن قدر اصرار و الحاح كرد تا نتیجه گرفت، تأكید ورزیده، می‌فرماید: «وَ اللَّهِ لَا یلِحُّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی حَاجَتِهِ إِلَّا قَضَاهَا لَهُ؛ (23) به خدا سوگند! هرگز بنده مؤمن در دعایش به درگاه خداوند بزرگ اصرار و پافشاری نمی‌كند، مگر اینكه خداوند خواسته‌اش را بر آورده می‌سازد.»
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند رحمت كند آن بنده‌ای را كه از خداوند متعال حاجت بخواهد و در خواسته‌اش اصرار و پافشاری كند؛ چه دعایش مستجاب شود و چه مستجاب نشود.» و آن گاه این آیه را تلاوت كرد: « وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیا»؛ (24) «پروردگارم را می‌خوانم و امیدوارم كه در خواندن پروردگارم بی پاسخ و مأیوس نباشم.» (25)
گاهی می‌شود كه خداوند ناله و دعای بنده مؤمن خود را دوست دارد و می‌خواهد صدایش را همچنان بشنود و با او ارتباط داشته باشد. به همین جهت، اصرار و الحاح و پافشاری در دعا پسندیده و مفید است و از نظر اولیاء الهی امری بسیار مطلوب شمرده می‌شود. بنده پاكدل چه بسا در اثناء دعا ناله و تضرع می‌كند و چنانچه اخلاصش بر قدسیان ثابت شود و عرشیان آثار و امواج اتصال روحی او را با مبدأ هستی در یابند، امّا دعایش به اجابت نرسد، در آن حال فرشتگان آسمان به حال او گریسته، به خداوند عرضه می‌دارند: خدایا! پاسخ این نیایشگر نالان را كه این همه اصرار دارد، چرا نمی‌دهی!
پس ملایك با خدا نالند زار كای مجیب هر دعا، وی مستجار
بنده مؤمن تضرع می‌كند او نمی‌داند بجز تو مستند (26)
تو عطا بیگانگان را می‌دهی از تو دارد آرزو هر مشتهی (27)
حق بفرماید نه از خواری اوست عین تأخیر عطا، یاری اوست
یعنی نیاز او به من، او را از غفلت باز داشته و به محضر من كشانده است. اگر من حاجتش را بر آورم، او از شوق آن دوباره دچار غفلت می‌شود. اگر چه او با دلی شكسته و سینه‌ای خسته با خلوص تمام می‌نالد و دائماً خدا را پناهگاه خود خطاب می‌كند، امّا بگذارید با همین حالت به تضرع و نیایش خود ادامه دهد كه حالتی كمیاب است و من آن ناله‌ها و یا رب یا رب هایش را خوش می‌دارم.
گر بر آرم حاجتش او وا رود هم در آن بازیچه مستغرق شود
گرچه می‌نالد به جان یا مستجار دل شكسته، سینه خسته، گو: بزار
خوش همی آید مرا آواز او و آن خدایا گفتن و آن راز او
بی مرادی مؤمنان از نیك و بد تو یقین می‌دان كه بهر این بود
پیشوای ششم علیه السلام در این باره می‌فرماید: «بنده [مخلص] دعا می‌كند و خداوند به دو فرشته فرمان می‌دهد كه دعایش را به اجابت رساندم، امّا حاجتش را به او ندهید؛ زیرا شنیدن آواز روحانی او را خوش می‌دارم، و بنده [غیر صالح] دعا می‌كند و خداوند متعال به فرشتگان می‌فرماید: در بر آوردن حاجتش عجله كنید كه بانگ او را خوش نمی‌دارم.» (28)
در اینجا مولوی برای توضیح معنای حدیث مثال می‌زند كه:
معمولاً مردم طوطی و بلبل را در قفس می‌كنند و رها نمی‌سازند؛ چون صدا و حركات و رفتارشان را دوست می‌دارند؛ امّا آیا تا به حال كسی شنیده است كه زاغ و جغد و كلاغ را هم در قفس نگه دارند؟
طوطیان و بلبلان را از پسند از خوش آوازی قفس در می‌كنند
زاغ را و جغد را اندر قفس كی كنند؟ این خود نیامد در قصص (29)
بر این اساس، خداوند متعال اصرار و التماس بندگان صالح خود را دوست دارد و می‌خواهد آنان به واسطه نیازی كه دارند بیشتر به حضورش بار یابند و دعا كنند.
مولوی در داستان دیگری می‌نویسد: شخصی همواره دعا می‌كرد و با ذكر نام الله دهانش را شیرین می‌ساخت. شیطان به صورت فردی ناصح به او گفت: این همه دعا و ذكر می‌كنی و نام الله بر زبان جاری می‌سازی، آیا تا به حال پاسخ نیز شنیده ای؟ حتی یك جواب از بارگاه الهی به تو نرسیده است. چرا این قدر سماجت و پر رویی در برابر خداوند از خود نشان می‌دهی!
او نیز دلشكسته شد و راز و نیاز و نیایش خود را تعطیل كرد و دعای شبانه را به خواب تبدیل ساخت. در عالم خواب حضرت خضرعلیه السلام را در یك بوستانی سبز دید. حضرت خضرعلیه السلام به او گفت: فلانی! چرا از ذكر حق فرومانده و از گذشته خود پشیمان شده ای؟ او پاسخ داد: من چون پاسخ و لبیكی از سوی حضرت حق در نیافتم، بیم آن دارم كه از رانده شده گان درگاه الهی باشم.
گفت لبیكم نمی‌آید جواب زآن همی ترسم كه باشم ردّ باب
حضرت خضرعلیه السلام از سوی حق تعالی به او پیام داد كه: آن همه الله گفتن و سوز و دردت، همان لبیك ماست. بالاترین لطف ما به تو همان جذبه و كشش به سوی حق است كه در درگاه ما بمانی.
گفت آن الله تو لبیك ماست و آن نیاز و سوز و دردت پیك ماست
ترس و عشق تو، كمند لطف ماست زیر هر یا ربّ تو لبیك هاست
سپس حضرت خضرعلیه السلام به او توضیح داد كه خداوند به همه از این لطفها ندارد؛ فقط بندگان خاص خود را این گونه می‌نوازد؛ چنان كه به فرعون حتی یكبار هم سر درد مسلّط نكرد تا مبادا به درگاه الهی بنالد؛ چون خداوند صدای نحس او را كه ادّعای خدایی می‌كرد، خوش نداشت.
داد مر فرعون را صد ملك و مال تا بكرد او دعوی عز و جلال
در همه عمرش ندید او درد سر تا ننالد سوی حق آن بد گهر
داد او را جمله ملك این جهان حق ندادش درد و رنج و اندهان (30)
درد آمد بهتر از ملك جهان تا بخوانی مر خدا را در نهان (31)
به همین خاطر است كه در دعا باید اصرار و پافشاری كرد، مثل بچه‌ای كه گریان و نالان پاهایش را به زمین می‌زند و از پدر و مادرش انجام خواسته هایش را طلب می‌كند.
رعایت آداب دعا
آنچه از آموزه‌های اهل بیت علیهم السلام در مورد دعا معلوم می‌شود، این است كه قبل از آغاز و انجام اظهار حاجت و نیایش، لازم است آدابی را مراعات نمود و به مطالب ذیل توجه كرد:
1. هنگامی باشد كه انسان رقت قلب و آمادگی روحی دارد.
2. دعا در شب به ویژه شب جمعه و همچنین روز جمعه باشد.
3. داشتن عمل صالح، در آمد حلال و پاكیزه، انجام صله رحم، نیكی به دیگران و خسته نشدن از دعا.
4. به فرموده امام صادق علیه السلام: «هركس قبل از دعا ده بار «یا الله» بگوید، خداوند می‌فرماید: لبیك! چه می‌خواهی؟» (32)
5. 7 بار «یا ارحم الراحمین» و ده بار «یا رب» گفتن قبل از دعا.
6. بعد از اتمام دعا با جمله « مَا شَاءَ اللَّهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» سخن را به پایان بردن.
7. در اول و وسط و آخر دعا صلوات فرستادن كه تأثیر فراوانی در اجابت دارد.
علی علیه السلام فرمود: هرگاه به درگاه حق نیازی داشتی، اول صلوات بر پیامبر و آلش بفرست! آن گاه خواسته ات را بر زبان آور؛ زیرا خداوند متعال بزرگوارتر از آن است كه از او دو چیز خواسته شود (درود بر پیامبرصلی الله علیه وآله و حاجت شخص) یكی را پذیرفته و دیگری را رد كند.» (33)
8. در یك جمع حداقل چهل نفره دعا كنند و اگر ممكن نشد، چهار نفر ده بار و اگر نشد، یك نفر چهل بار دعا كند. (34)
9. آمین گفتن اطرافیان به دعای مؤمن. امام باقرعلیه السلام وقتی برای حلّ مشكل و رفع گرفتاری دعا می‌كرد، زنان و فرزندان را دعوت می‌كرد و آنان به دعای حضرت آمین می‌گفتند. (35)
10. كف دستها را به سوی آسمان باز كردن و همانند مسكین وسائل تضرع نمودن. ابن فهد حلی می‌گوید: «رسول خداصلی الله علیه وآله هنگام تضرع و نیایش كف دستها را به سوی آسمان بلند می‌كرد و همانند سائلی كه غذا می‌خواهد، دعا می‌كرد.» (36)
11. بعد از اتمام دعا دستها را به سر و صورت و سینه كشیدن.
12. اكتفا نكردن به دعا برای خود و شریك ساختن تمام حاضرین.
13. در غیاب برادران مؤمن دعا كردن و متقابلاً نیز از آنان التماس دعا نمودن.
14. اگر شخصی برای برادر مؤمن خود دعا كند، ملائكه بر دعای او آمین می‌گویند و از سوی خداوند به او مژده می‌دهند كه دو برابر آنچه مسئلت كردی، بر تو باد!
15. تمام مردان و زنان مؤمن را دعا كردن و سعادت زنان و مردان مسلمان را از خدا خواستن.
16. دعای هشت گروه از همه بیشتر مورد توجه درگاه احدیت قرار می‌گیرد: دعای پیشوای عادل، دعای مظلوم، دعای فرزند صالح برای والدین خود، دعای پدر و مادر صالح برای فرزند و بر علیه فرزند، دعای مؤمن در غیاب برادر مؤمن، (37) دعای زائر خانه خدا، دعای مجاهد در راه حق و دعای مریض.
17. كسی كه چهل نفر مؤمن را قبل از دعای خود، دعا كند، خواسته‌اش رد نخواهد شد.
18. با نامهای نیك خداوند، او را صدا بزند كه خود فرمود: «وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها»؛ (38) «برای خداوند نامهای زیبایی است كه با آن اسماء او را صدا بزنید!»
19. می‌توان در حق كسی كه اهل ایمان را می‌آزارد، نفرین كرد. در این مورد، یونس بن عمّار داستانی دارد؛ او می‌گوید: «من به حضرت صادق علیه السلام از دست همسایه‌ای كه با زبان و رفتارش مرا می‌آزرد و آبرو و حیثیت مرا از میان می‌برد و جانم را به لبم رسانده بود، شكایت كردم. امام فرمود: در آخرین سجده ركعت دوم نماز شب او را نفرین كن و دعا كن تا خدا شرّش را از سر تو كم كند.
قبل از دعا، حمد و ثناء الهی به جای آور و بگو: خدایا! فلانی مرا شهره مردم كرده و اسرارم را فاش نموده و مرا به شدت ناراحت كرده و در معرض انواع خطرها و تهدیدها قرار داده. خداوندا! او را با تیر غیبی به این زودی ادب كن و شرّش را از من كوتاه گردان!
من طبق رهنمود حضرت بر علیه او دعا كردم و در كوتاه‌ترین زمان از شرّ او راحت شدم.» (39)
20. دعا در این زمانها به اجابت نزدیك است: هنگام قرائت قرآن، وقت اذان، در هنگام نزول باران، وقتی كه دو صف از لشكر حق و باطل مقابل هم ایستاده اند، وقت رقّت دل و حال روحانی داشتن، هنگام سحر، وقت وزیدن بادها، هنگامی كه اولین قطره خون مؤمن در هنگام شهادت به زمین می‌ریزد، در نماز وتر و بعد از سپیده دم. (40)
21. شمردن یكایك خواسته‌ها در دعا، مورد رضایت الهی است. امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند تمام خواسته‌های بنده‌اش را می‌داند؛ امّا دوست دارد كه او نیازهایش را یكایك بشمارد. پس هرگاه دعا كردی خواسته ات را نام ببر!» (41)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) الذاریات / 56.
2) ارشاد القلوب، حسن بن ابی الحسن دیلمی، نشر شریف رضی، قم، 1412 ق؛ ج 1، ص 148.
3) وسائل الشیعة، ج 7، ص 30.
4) فصلت / 51.
5) یونس / 12.
6) وسائل الشیعة، ج 7، ص 31.
7) همان، ص 26.
8) همان، ص 39.
9) همان، ص 41.
10) عنكبوت / 65.
11) مریم / 48.
12) وسائل الشیعة، ج 7، ص 27.
13) مصباح الكفعمی، ص 555.
14) هود / 3.
15) وسائل الشیعة، ج 7، ص 177.
16) حیوة القلوب، علامه محمد باقر مجلسی، انتشارات اسلامیة، ج 1، ص 484.
17) عدةالداعی، احمدبن فهدحلّی، موسسه حكمت، قم، ص 128.
18) اصول كافی، باب من لاتُسْتَجاب دعوته، ح 2.
19) بقره / 186.
20) ] . یوسف / 87.
21) بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی، موسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق. ، ج 90، ص 235.
22) وسائل الشیعة، ج 7، ص 62.
23) عدة الداعی، ص 202.
24) مریم / 48.
25) وسائل الشیعة، ج 7، ص 58.
26) پناهگاه.
27) حاجت خواه.
28) إِنَّ الْعَبْدَ لَیدْعُو فَیقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمَلَكَینِ قَدِ اسْتَجَبْتُ لَهُ وَلكِنِ احْبِسُوهُ بِحَاجَتِهِ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَهُ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَیدْعُو فَیقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی عَجِّلُوا لَهُ حَاجَتَهُ فَإِنِّی أُبْغِضُ صَوْتَهُ.» (الكافی، ج 2، ص 489.)
29) شرح جامع مثنوی معنوی، كریم زمانی، انتشارات اطلاعات، تهران، 1382 ش. ، دفتر ششم، ص 1092.
30) غم و اندوه.
31) شرح جامع مثنوی، دفتر سوم، ص 70.
32) مكارم الاخلاق، رضی الدین حسن طبرسی، نشر شریف رضی، قم، 1412 ق. ، ص 286.
33) الدعوات، قطب الدین راوندی، مدرسه امام مهدی (عج) ، قم، 1407 ق. ، ص 22.
34) عدةالداعی، ص 157.
35) وسائل الشیعة، ج 7، ص 105.
36) همان، ص 46.
37) همان، ص 116 و 128.
38) اعراف / 180.
39) الكافی، باب الدعاء علی العدو، ح 3.
40) همان، باب الاوقات التی ترجی فیها الاجابة. برای اطلاعات تفصیلی در مورد آداب دعا به كتابهای الكافی و وسائل الشیعة، باب دعا رجوع شود.
41) وسائل الشیعة، ج 7، ص 33.