مقدمه
ظهور منجی بشر در دوران آخرزمان، باوری است قطعی و همگانی. ادیان و شرایع توحیدی و غیرتوحیدی و نیز بعضی از مكاتب بشری، نوید چنین روزی را به پیروان خویش داده اند. در این میان، اسلام با مبانی قوی نظری و عملی، موضوع ظهور را به صورت صحیح تبیین كرده و با راهكارهای مناسب و درخور، واژه انتظار و منتظر مصلح را در میان جوامع اسلامی تبیین كرده است. واژه مهدویت و مهدی علیه السلام تبلور فرهنگ انتظار است كه همه مسلمین، اعم از شیعه و اهل سنت در باور داشت آن، اتفاق نظر دارند. از زمان ظهور اسلام، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و صحابه و یاران ایشان، عهده دار تبیین فرهنگ مهدویت بوده اند و این رسالت در هر عصری، میان آنها ادامه پیدا كرده تا دوران غیبت كبرای امام زمان علیه السلام كه در این برهه مهم و حساس، علما و مبلغان دینی مسئولیت تبیین و تثبیت آن را به عهده گرفته و مردم را به فرا رسیدن روزگار ظهور امیدوار می‌كنند.
ضرورت بیان نشانه‌های ظهور
هر مسئله‌ای كه اهمیت و مقبولیت عمومی داشته باشد، مخاطرات و تهدیدها نسبت به آن از ناحیه سودجویان و فرصت طلبان بیشتر خواهد شد؛ از جمله این مسائل كه دارای شاخصه‌های جهانی و همگانی است، ظهور منجی است كه به منزله اعتقاد و باور عمومی در همه ادیان مطرح شده است. طبیعی است افرادی كه به دنبال منفعت و سودجویی فردی اند با آزمندی بسیار و با ظاهر سازی فریبنده به اغفال مردم می‌پردازند تا به نیت سوء خود برسند. از اینرو بیان نشانه‌ها و علایم ظهور، ضروری است و رهبران و بزرگان دین، برای جلوگیری از این انحرافها و كج رویها و برای حفظ باورهای اصیل مردم، باید منجی و مصلح آخر زمان را با تمام شاخصه‌ها و خصال معرفی نمایند و برای ظهور و قیام او نشانه‌ها و علایمی را بیان كنند تا مردم در تمیز سره از ناسره در تحیر و تردید نمانند.
از همین رو در روایات و احادیث بسیاری منجی آخر زمان (حضرت مهدی علیه السلام) و كیفیت ظهور او، با تمام علایم و نشانه‌ها بیان شده است.
در رویكرد كلی و كلان، می‌توان نشانه‌ها و علایم ظهور امام زمان علیه السلام را به انواع مختلف تقسیم كرد كه به یكایك آنها خواهیم پراخت:
الف) نشانه‌های عام و خاص
1. نشانه‌های عام:
آن دسته از نشانه‌ها و علایمی كه شاخصه‌های كلی و عمومی دارند یعنی در قالب پدیده خاص، در برهه خاص و در افراد خاصی متصف نشده اند، «علایم عمومی.» نامیده می‌شوند؛ نظیر احادیث و روایاتی كه از احوال و اوضاع مردمان آخر زمان خبر می‌دهند و از انحرافات و كج رویهایی كه در آن دوره رخ می‌دهد سخن به میان آورده اند كه در واقع، نوعی بیان علایم و نشانه‌های ظهور امام زمان علیه السلام است، اما در قالب و معیار كلی و عمومی.
«عن ابن عباس عن رسول الله صلی الله علیه و آله: فی حدیث ان الله اوحی الیه لیلة اسری به ان یوصی الی علی واخبره بالائمة من ولده الی ان قال وآخر رجل منهم یصلی عیسی ابن مریم خلفه یملا الارض عدلا كما ملئت جورا وظلما... فقلت الهی وسیدی متی یكون ذاك؟ فاوحی الله عزوجل الی: یكون ذالك اذا رفع العلم وظهر الجهل وكثر القراءة وقل العمل وكثر القتل وقل الفقهاء والهادون وكثر فقهاء الضلالة والخونة... وكثر الجور والفساد وظهر المنكر وامر امتك به ونهی عن المعروف...؛ (1)
ابن عباس می‌گوید: «در شب معراج، مطالبی به رسول اكرم صلی الله علیه و آله وحی شد كه باید به حضرت علی علیه السلام سفارش كند و به او در مورد ائمه بعد از آن حضرت كه از فرزندانش هستند خبر داد؛ تا آنجا كه فرمود: آخرین آنها [نشانه‌هایی دارد؛ از جمله اینكه] عیسی بن مریم پشت سرش نماز می‌خواند؛ زمین را پر از عدل و داد می‌كند، چنانچه پر از ظلم و جور شده باشد،... عرض كردم: خداوندا! آن كی خواهد شد؟ خداوند به من وحی كرد: هر گاه علم از میان برداشته شود و جهل و نادانی ظاهر شود؛ قرائتهای [قرآن] زیاد اما عمل كم شود؛ قتل و كشتار زیاد شود، فقهاء و هدایت كنندگان واقعی كم شوند؛ علمای فاسق و خیانتكار زیاد شوند،... جور و فساد زیاد شود؛ منكر ظاهر شود؛ امت تو امر به منكر و نهی از معروف كنند،...»
«حضرت علی علیه السلام در جواب سؤال «صعصعة بن صوحان.» - كه از یاران آن حضرت بود - در باب دجال و خروجش، و پیرامون نشانه‌هایی از ظهور امام زمان علیه السلام، چنین فرمودند:
«فان علامة ذلك اذا امات الناس الصلاة واضاعوا الامانة واستحلوا الكذب، واكلوا الربا واخذوا الرشا وشیدوا البنیان وباعوا الدین بالدنیا واستعملوا السفهاء وشاوروا النساء وقطعوا الارحام واتبعوا الاهواء، واستخفوا بالدماء...؛ (2) علامت خروج و قیام دجال زمانی است كه مردم نماز را ترك كنند [و در میان مردم بمیرد] ، امانتها را ضایع كنند؛ دروغ گفتن را حلال شمارند؛ ربا بخورند؛ رشوه بگیرند؛ ساختمانها را محكم سازند و دین را به دنیا فروشند؛ مردمان كم عقل را بر كارها گمارند؛ زنان را در كارهای اجتماعی و شخصی طرف مشورت قرار دهند؛ قطع صله ارحام كنند؛ از هوا و هوس پیروی كنند و [كشتار و] خونریزی را كوچك شمارند،....»
2. نشانه‌های خاص:
بعضی از نشانه‌ها و علایم ظهور، به صورت خاص و با شاخصهای ویژه در افراد متعین، تبلور می‌یابد؛ مثلا در روایات بسیاری ذكر شده است، كه ظهور امام زمان علیه السلام در سال فرد و در روز فرد تحقق پیدا خواهد كرد. ظهور و خروج افرادی به نام «دجال.» و «سفیانی.» كه مظهر ضلالت و گمراهی و نیز قیام افرادی مثل یمانی و سید خراسانی كه سنبل هدایت هستند جزء علایم خاص شمرده می‌شود و در احادیث، با اسم و رسم و با ویژگیهای مخصوصشان وارد شده است.
امام باقر علیه السلام فرمودند:
«تنزل الرایات السود التی تخرج من خراسان الی الكوفة، فاذا ظهر المهدی بعث الیه بالبیعة؛ (3) پرچمهای سیاهی از ناحیه خراسان بیرون می‌آید و به جانب كوفه به حركت در می‌آید. پس چون مهدی ظاهر شود، اینان وی را دعوت به بیعت می‌كنند.»
و نیز امام باقر علیه السلام فرمود:
«برای مهدی ما، دو نشانه است كه از هنگامی كه خداوند آسمانها و زمین را خلق فرمود، سابقه ندارد: خسوف در شب اول ماه رمضان و كسوف در نیمه همان ماه. و این دو از زمانی كه خداوند آسمانها و زمین را خلق كرده است، [این چنین] وجود نداشته است.» (4)
در روایات فوق نشانه‌ها و علایم خاصی برای ظهور امام زمان علیه السلام تعیین شده است.
ب) نشانه‌های حتمی و غیر حتمی
1. نشانه‌های حتمی:
علایم و نشانه‌هایی كه به طور قطع قبل از ظهور حضرت، رخ خواهند داد و در واقع، هیچ گونه قید و شرطی در ایجاد آنها لحاظ نشده است علایم حتمی نامیده می‌شوند و شاید بتوان گفت كه ادعای ظهور قبل از تحقق آنها كذب و دروغ است.
امام سجاد علیه السلام فرمود:
«ان امرالقائم حتم من الله وامر السفیانی حتم من الله ولایكون قائم الا بسفیانی (5) ؛ ظهور قائم، از ناحیه خداوند، قطعی و خروج سفیانی نیز، از جانب خداوند قطعی است و قائمی جز با سفیانی وجود ندارد.»
امام صادق علیه السلام فرمود:
«والیمانی من المحتوم؛ [قیام] یمانی از نشانه‌های حتمی است.»
فضل بن شاذان از ابی حمزه ثمالی نقل می‌كند:
«قلت لابی جعفر خروج السفیانی من المحتوم؟ قال نعم والنداء من المحتوم وطلوع الشمس من مغربه ا من المحتوم واختلاف بنی العباس فی الدولة من المحتوم وقتل النفس الزكیة محتوم وخروج القائم من آل محمد محتوم... (6) ؛ به امام باقر علیه السلام عرض كردم: آیا خروج سفیانی حتمی است؟ فرمودند آری، صیحه آسمانی نیز از علایم حتمی است و طلوع خورشید از مغرب حتمی است. اختلاف بین بنی عباس در رابطه با حكومت، حتمی است. كشته شدن نفس زكیه حتمی است، قیام قائم آل محمد صلی الله علیه و آله حتمی است،...»
2. نشانه‌های غیر حتمی:
بعضی از نشانه‌های ظهور قبل از ظهور، بطور مشروط رخ می‌دهند؛ یعنی اگر مقتضی آنها موجود و موانع مفقود باشد، تحققشان حتمی خواهد بود. در میان نشانه‌ها و علایم، آنچه حتمی شمرده شده، جزء محتومیات هستند و غیر از آنها كه گروه بسیاری از علایم را تشكیل می‌دهند جزء علایم غیر حتمی شمرده می‌شوند.
ج: علایم با فاصله و بی فاصله
1. نشانه‌های نزدیك به وقت ظهور:
در بعضی از روایات، تصریح شده كه بعضی از علایم در سال ظهور امام زمان علیه السلام، رخ می‌دهند؛ یعنی قبل از ظهور و در آستانه قیام حضرت مهدی علیه السلام، این نشانه‌ها یكی پس از دیگری پدیدار شده، به ظهور امام زمان منتهی می‌شود.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«خروج الثلاثة، الخراسانی والسفیانی والیمانی فی سنة واحدة فی شهر واحد، فی یوم واحد ولیس فیها رایة باهدی من رایة الیمانی یهدی الی الحق؛ (7)
خروج سه كس: قیام خراسانی و سفیانی و یمانی، در یك سال و در یك ماه و یك روز خواهد بود و در این میان، هیچ پرچمی به اندازه پرچم یمانی، به حق و هدایت دعوت نمی‌كند.»
امام باقر علیه السلام فرمود:
«لیس بین قیام القائم وقتل النفس الزكیة اكثر من خمس عشر لیلة (8) ؛ بین ظهور مهدی علیه السلام و كشته شدن نفس زكیه، بیش از پانزده شب فاصله نیست.»
2. علایمی كه با ظهور، فاصله زمانی دارد:
بعضی از نشانه‌ها و علایم در بستر تاریخ با فاصله بسیاری با وقت ظهور تحقق می‌یابد؛ حتی بعضی از آنها قبل از تولد امام زمان رخ می‌نمایند و بعضی بعد از تولد و قبل از ظهور با فاصله زیاد، تحقق پیدا كرده و خواهند كرد؛ چنان كه شماری از آنها، همچون از هم گسستن بنی امیه و بنی عباس، خروج ابومسلم خراسانی، اختلاف بین مسلمانان و... اتفاق افتاده است.
د) علایم زمینی و آسمانی
1. علایم طبیعی و زمینی:
در میان نشانه‌ها و علایم ظهور، غالب آنها نشانه‌های طبیعی و زمینی اند و هر كدام در تثبیت حقانیت ظهور و قیام حضرت مهدی علیه السلام نقش اساسی دارند.
امام علی علیه السلام فرمود:
«ویخرج رجل من اهل بیتی فی الحرم فیبلغ السفیانی، فیبعث الیه جندا من جنده فیهزمهم فیسیر الیه السفیانی بمن معه، حتی اذا جاوزوا ببیداء من الارض، خسف بهم، فلاینجوا منهم الا المخبر عنهم؛ مردی از خاندان من، در سرزمین حرم قیام می‌كند، پس خبر خروج وی به سفیانی می‌رسد.
وی، سپاهی از لشكریان خود رابرای جنگ، به سوی او می‌فرستد و آنان را شكست می‌دهد، آنگاه خود سفیانی با همراهانش به جنگ وی می‌روند و چون از سرزمین بیداء می‌گذرند، زمین آنان را فرو می‌برد و جز یك نفر، كه خبر آنان را می‌آورد كسی از آنان نجات نمی‌یابد.»
نشانه‌هایی نظیر فرو رفتن سفیانی در بیداء، قیام یمانی، خراسانی، سفیانی، دجال، قتل نفس زكیه، جنگهای خونین و غیره... از جمله علایم زمینی و طبیعی هستند.
2. علایم آسمانی:
به علت اهمیت ظهور امام زمان، علاوه بر نشانه‌های زمینی و طبیعی، برخی علایم آسمانی نیز در زمان ظهور حضرت رخ خواهند داد، تا مردم بهتر رهبر و مصلح آسمانی را شناخته و در راستای تحقق رسالت و اهداف او مشاركت كنند؛ مانند:
- صیحه آسمانی:
امام صادق علیه السلام فرمود:
«اذا نادی مناد من السماء ان الحق فی آل محمد صلی الله علیه و آله فعند ذلك یظهر المهدی علی افواه الناس ویشربون حبه، ولایكون لهم ذكر غیره؛ هر گاه گوینده‌ای از آسمان ندا دهد كه حق با اولاد محمد صلی الله علیه و آله است، در آن هنگام، ظهور مهدی علیه السلام به سر زبانها می‌افتد، و همه [شراب] دوستی او می‌نوشند و غیر او را یاد نمی‌كنند.»
- كسوف:
امام صادق علیه السلام فرمود:
«علامة خروج المهدی كسوف الشمس فی شهر رمضان فی ثلاث عشرة واربع عشرة منه (9) ؛
نشانه ظهور مهدی علیه السلام كسوف خورشید در ماه مبارك رمضان است [و وقت كسوف] سیزدهم یا چهاردهم ماه رمضان خواهد بود.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) اثباة الهداه، ج 7، ص 390.
2) بحار الانوار، ج 52، ص 193.
3) بحار الانوار، ج 52، ص 217.
4) منتخب الاثر، ص 444.
5) بحارالانوار، ج 52، ص 82.
6) ارشاد مفید، ج 3، ص 347.
7) كتاب غیبت نعمانی، ص 252.
8) ارشاد مفید، ج 2، ص 374؛ اعلام الوری، ص 427.
9) غیبت نعمانی، ص 270.