ب. وسایل حفظ قرآن
1. برای حفظ آیات قرآن، فقط از یك قرآنِ خاص و معین استفاده نمایید تا چشم و ذهنتان به آن عادت كند و با آن مأنوس شود و جای آیات قرآن، در ذهن و حافظه شما مشخص گردد. این امر، در یادسپاری و یادآوری آیات و ارائه آنها مؤثر است. بدین منظور، از قرآنی استفاده كنید كه آغاز هر صفحه آن با آغاز یك آیه، و پایان هر صفحه آن با پایان یك آیه، همراه باشد و از نظر رسم الخط، نوع خط، اندازه، رنگ و چاپ، هیچ گاه تغییر ننماید و ثابت و یكسان بماند. و بهتر است، برای خواندن و حفظ كردن قرآن، از قرآنهایی كه با رَسمُ الخط عربی است، مانند خط «عثمان طه» كه در قطع و اندازههای گوناگون نیز است، استفاده نمایید. و اگر استفاده كردن از این نوع قرآنها برای شما دشوار است، از قرآنهایی كه با رسم الخط فارسی نگارش یافته است، مانند خط «طاهر خوشنویس» و خط «حبیب اللّه فضائلی»، استفاده كنید. البته، روش حفظ قرآن در این نوشتار، براساس قرآنهایی است كه با رسم الخط «عثمان طه» نوشته شده است.
2. اگر برای حفظ آیات از قرآنهای گوناگونی استفاده كنید، ممكن است دچار تشویش خاطر شوید؛ زیرا امكان دارد كه آیهای در انتهای صفحهای از یك قرآن باشد و همین آیه در ابتدای صفحهای از یك قرآن دیگر باشد؛ اما چنانچه همیشه و به طور مثال از قرآنهایی كه با رسم الخط «عثمان طه» است استفاده نمایید، خواهید دانست كه مثلاً آیه 110 سوره انعام در انتهای صفحه و آیه 111 سوره انعام در ابتدای صفحه قرار دارد.
3. برای حفظ آیات قرآن، از قرآنی استفاده نمایید كه نه خیلی بزرگ و سنگین باشد، نه خیلی كوچك و ریز خط. به طور نمونه، از قرآنهای «رَحلی» یا «جیبی» یا «چهار رنگ» یا «با كاغذ گلاسه» و یا «تَذهیب دار» استفاده نكنید، بلكه با قرآنهای «رُقعی» یا «وزیری» یا «یك رنگ» یا «دورنگ» یا «با كاغذ معمولی» و یا «بدون تذهیب» به حفظ قرآن بپردازید؛ هر چند علاقه و عادت شما میتواند شرط اصلی در انتخاب نوع قرآن باشد. گفتنی است كه از قرآنهای «نیم جیبی» یا «جیبی» و «كوچك» میتوانید برای همراه داشتن خود استفاده نمایید.
4. برای حفظ آیات، از قرآنی استفاده كنید كه زیرِ آیات و یا روبه روی آنها معنی و ترجمه آیات را نداشته باشد؛ یعنی هم در صفحات سمت راست و زوج و هم در صفحات سمت چپ و فرد، فقط آیات و نوشتههای قرآن باشد. ذكر این نكته و رعایت آن، بدین منظور است كه تمركز حواس شما، هنگام حفظ كردن قرآن، فقط بر خود آیات و نه چیز دیگری، معطوف و متوجه باشد.
5. برای حفظ آیات قرآن، شایسته است همیشه قرآنی كوچك (نیم جیبی یا جیبی) را همراه خود داشته باشید تا با استفاده از آن، در فرصتهای خالی شده و به دست آمده در طول شبانه روز، به حفظ قرآن بپردازید. مثلاً با شخصی در ساعت 8 صبح قرار ملاقات میگذارید و وی در ساعت 15/8 در آنجا حاضر میشود. شما میتوانید با استفاده از این قرآن كوچك، به مدت 15 دقیقه، به حفظ آیات قرآن بپردازید و از وقتِ به دست آمده، خوب بهره برداری كنید.
6. اگر همراه داشتن قرآن كوچك برای شما دشوار است، میتوانید از قرآنهای 30 پاره كوچكی كه هر جزء قرآن در یك پاره و جلد چاپ شده است و همراه داشتن یك پاره و جلد آن برای شما آسان خواهد بود، استفاده نمایید.
7. هنگام قرائت و حفظ قرآن، میتوانید برای حركت دادن چشم روی كلمات و آیاتِ موردنظر برای حفظ، از یك «مكان نما»ی كاغذی یا مقوایی كمك بگیرید. و نیز برای حفظ یك سطر یا یك آیه از قرآن، كاغذ یا مقوای سفیدی را روی سطرها یا آیات بعدی آن بگذارید تا چشمانتان به سوی آنها معطوف نگردد و ذهن و حواستان فقط متوجه سطر یا آیه موردنظر برای حفظ باشد.
8. برای اینكه سر و صدای اطراف، مانع و مزاحم حفظ قرآن شما نشود، میتوانید از وسیلهای به نام هِدفُن (HEAD PHONE) كه بر گوش قرار میدهند، استفاده كنید.
9. یكی از راههای حفظ آیات و تكرار محفوظات قرآنی، در هنگام راه رفتن و مسافرت كردن و مانند آن، استفاده از دستگاههای پخش همراه و كوچكی به نامِ «واكمَن» است.
بدین منظور، دستگاه «پخش همراه» را در جیب یا كیف خود بگذارید و گوشی آن را در گوشتان قرار دهید و در حالی كه آیات موردنظر برای حفظ را از طریق این دستگاه میشنوید، خودتان نیز آیات قرآن را، همراه با شنیدنِ آنها، زمزمه كنید و آهسته بخوانید. با انجام دادن این كار، هم از وقت خود بیشترین استفاده را برده اید و هم به مقدار و سرعتِ حفظ آیات برای خویش افزوده اید.
10. در هنگام حفظ قرآن میتوانید از یك «رَحْل» یا «میز كوچك» و یا وسیلهای دیگر مانند آن استفاده كنید و قرآن را روی آن بگذارید و سپس به خواندن و حفظ آیات آن بپردازید.
ج. شرایط حفظ قرآن
1. در حفظ قرآن، «شرط اول قدم آن است كه مجنون باشی». پس شرط اول در حفظ قرآنْ «عشقِ» به این كار و عاشق آن بودن است و شما عشق به حفظ قرآن را میتوانید از راههای ذیل، در خود، ایجاد یا تقویت كنید:
یك. توجه به ارزش و اهمیت خود قرآن؛
دو. توجه به مسئولیت خود در برابر یادگیری، یادسپاری، به كارگیری و یاددهی قرآن؛
سه. توجه به ارزش و اهمیت حفظ قرآن؛
چهار. توجه به آثار و فواید حفظ قرآن؛
پنج. توجه به اهداف حفظ قرآن.
2. از هر زمانی در طول شبانه روز میتوان برای حفظ قرآن بهره جُست، اما برخی بر این عقیده اند كه بهترین زمان مناسب برای حفظ آیات قرآن، در اول صبح و بویژه در فاصله بین اذان صبح تا طلوع آفتاب است؛ زیرا انسان بتازگی از خواب شبانهاش بیدار شده و به امور مادی و اشتغالات روزانهاش مشغول نگشته و ذهن و روان وی كاملاً در آسایش و استراحت بوده است و در نتیجه، از فضای معنوی بهتر و آرامش روانی بیشتر و آمادگی ذهنی خوب تری برخوردار است.
برخی دیگر نیز بر این عقیده اند كه آخر شب و بویژه فاصله پیش از خواب شبانه، زمان مناسبی برای حفظ قرآن است؛ زیرا انسان از كارها و مشغلههای ذهنی روزانهاش فارغ شده است و پس از حفظ آیات قرآن نیز به خواب میرود و دیگر ذهن او با اشتغالات و درگیریهای جدیدی روبه رو نمیشود و هر مقدار از آیات قرآن را كه پیش از خواب حفظ مینماید، پس از خوابیدن، در ذهن وی كاملاً نقش میبندد و هنگام صبح كه از خواب برمی خیزد، آیات حفظ شده را به صورت روشن و شفاف، در ذهن و حافظه خود میبیند.
3. حفظ قرآن، برنامهریزی و زمان بندی و نظم و انضباط میخواهد. از این رو، باتوجه به شرایطی كه دارید، برای خودتان مشخص و معین كنید كه روزی چند ساعت و در كدام ساعتها میخواهید به حفظ قرآن بپردازید؛ مثلاً روزی سه ساعت و از ساعت 7 تا 8 صبح و 4 تا 5 عصر و 10 تا 11 شب. پس از این برنامه ریزی، هرگز از آن تخلّف نورزید و در صورت تخلّف، خود را به گونهای جریمه و مُؤاخذه كنید. این برنامهریزی باعث میشود تا براساس نظریه «پاوُلُف»، خود را «شرطی» كنید و ذهن شما همیشه در آن ساعتهای معین، آمادگی كامل برای حفظ آیات قرآن را داشته باشد.
4. در برنامهریزی و زمان بندی حفظ قرآن، اگر میخواهید روزی 4 ساعت به حفظ قرآن بپردازید، بهتر است كه این چهار ساعت، پشت سر هم و در یك زمان ـ مثلاً از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر ـ نباشد؛ بلكه آن را به دو زمانِ دو ساعته، مثلاً از ساعت 7 تا 9 صبح و از ساعت 9 تا 11 شب، و یا حتی به چهار زمانِ یك ساعته، مثلاً از ساعت 7 تا 8 صبح و 12 تا 1 ظهر و 5 تا 6 عصر و 10 تا 11 شب، تقسیم و تنظیم نمایید تا احیانا به بیماریها و فشارهای جسمی و روحی دچار نشوید.
5. در برنامهریزی حفظ قرآن، مقدار حفظ قرآن در هر روز را با «صفحه» حساب كنید نه با «آیه»؛ زیرا كوتاهی و بلندی آیهها یكسان نیست. مثلاً برای خودتان برنامهریزی نمایید كه روزی «یك صفحه» از قرآن را حفظ كنید، نه روزی 10 آیه را.
6. حفظ قرآن را از زمانهای كوتاه آغاز نمایید و بتدریج، بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید. به طور نمونه، در هفته اول، روزی نیم ساعت و در هفته دوم، روزی یك ساعت و در هفته سوم، روزی یك ساعت و نیم و در هفته چهارم، روزی دو ساعت و در ماه دوم، روزی سه ساعت و در ماه سوم، روزی چهار ساعت و در ماه چهارم، روزی پنج ساعت، به حفظ قرآن مشغول شوید.
7. اگر نگوییم «لازم» است، حتما «بهتر» است كه شروع حفظ قرآن، از همان آغازِ دورانِ كودكی و نوجوانی باشد؛ زیرا ذهن انسان در این دوران، همچون آینهای شفاف است كه هنوز زنگار نگرفته و با مسائل گوناگون و مشكلات فراوان و پیچیده زندگی آمیخته نگشته و آمادگی كامل برای یادگیری و یادسپاری آیات قرآن را داراست؛ هر چند انسانهایی نیز بوده اند كه پس از 40 ـ 50 سالگی، حافظ قرآن شده اند و البته با دشواری بیشتر و شتاب كمتری نیز، در این راه، روبه رو بوده اند.
8. توجه داشته باشید قرآنهایی كه با خط «عُثمان طه» و مانند آن نگارش شده اند، دارای «604» صفحه هستند. پس اگر روزی فقط «1» صفحه از این قرآنها را حفظ كنید، میتوانید همه قرآن را در «604» روز، یعنی حدود «20 ماه» یا «1 سال و 8 ماه»، حفظ نمایید. و چنانچه روزی «2» صفحه از آنها را حفظ كنید، میتوانید همه قرآن را در حدود «10 ماه» حفظ نمایید.
9. هیچ گاه در سرعت و مقدار حفظ قرآن، خود را با دیگران مقایسه ننمایید؛ زیرا هر كس از شرایط ویژهای برخوردار است. پس، خودتان را با شرایط ویژه خودتان مقایسه كنید و آن گاه به ارزیابی سرعت و مقدار حفظِ خویش بپردازید و در صورتی كه آن را مناسب نیافتید، بر سرعت و مقدار حفظ خود بیفزایید و بر ثابت نگه داشتن آیاتِ حفظ شده، در ذهن و حافظه خویش، تلاش بیشتری داشته باشید.
10. سعی كنید هنگام راه رفتن و یا هنگامی كه سوار اتومبیل، اتوبوس، تاكسی، قطار، هواپیما و مانند آن هستید، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید؛ زیرا برخی بر این عقیده هستند كه مطالعه در حال حركت، برای چشم و اعصاب زیان دارد و گاه نیز موجب سردرد و چشم درد و سوزش چشم و اشكریزی از چشمان میشود. در این حالتها، بهتر است آیاتی را كه قبلاً حفظ كرده اید، تكرار و تمرین نمایید و آنها را در ذهن خود مرور كنید. البته برای تصحیح اشتباهات و یادآوری قسمتهای فراموش شده، مراجعه به قرآنی كه همراهتان است، در حالتهای گفته شده، مانعی ندارد.
11. هنگامی كه تازه از خواب برخاسته اید، بلافاصله به خواندن و حفظ كردن قرآن مشغول نشوید؛ بلكه تا حدود نیم ساعت و یا حتی یك ساعت پس از بیدار شدن، به كارهای معمولی و متفرقه بپردازید و آن گاه مشغول خواندن و حفظ كردن قرآن شوید. رعایت این نكته برای آن است كه ذهن و حافظه شما، هنگام خواب، در آرامش كامل به سر میبرده است و پس از بیدار شدن، آمادگی كامل و سریع برای یادگیری و یادسپاری مطالب فكری و علمی و از جمله آیات قرآن را ندارد. به همین دلیل، گاه دیده شده است برخی از كسانی كه پس از بیدار شدن و بدون درنگ، به مطالعه و كارهای فكری و علمی پرداخته اند، ناگهان خسته شده و به «سردرد» دچار گشته اند.
12. سعی كنید برای تكرار محفوظات قرآنی خود و مرور آیاتی كه قبلاً حفظ كرده اید، از هر فرصتی استفاده نمایید و آن را در هر شرایطی كه ممكن است انجام دهید. مثلاً اگر میتوانید، در هنگام خیاطی كردن، ظرف شستن، قدم زدن، بازار و پارك و باغ رفتن، در صف و نوبت بودن، آشپزی كردن، لباس شستن، جارو نمودن، سبزی پاك كردن، نظافت نمودن، پیاده روی كردن، حیاط شستن، ورزش نمودن و رانندگی كردن به تكرار و مرور محفوظات قرآنی خود بپردازید.
13. قرآن كتابی «پاك» است. پس، حفظ قرآن را در محلی پاك و پاكیزه انجام دهید. به طور نمونه، بر فرش یا موكت نجس و آلوده ـ هر چند خشك و ناپیدا هم باشد ـ قرآن را حفظ نكنید.
14. حفظ قرآن را در مكانی آرام و دارای سكوت و به دور از هر گونه شلوغی و موانع تمركز حواس انجام دهید. مثلاً در اتاقی كه مجاور كوچه و خیابان است و یا رادیو و تلویزیون در آن روشن است، به حفظ قرآن نپردازید.
15. سعی كنید در هنگامی كه خسته یا عصبانی یا كسل یا گرسنه یا خواب آلود یا بی نشاط یا پریشانْ خاطر و یا مانند آن هستید، به حفظ قرآن نپردازید؛ زیرا در این اوقات، سلولهای مغزی آمادگی چندانی برای خواندن و حفظ كردن آیات قرآن را ندارند؛ مگر آنكه بتوانید با خواندن و حفظ كردن آیات، بر این موانع چیره شوید و آنها را به جهت مثبت و حالات مناسب تغییر دهید.
16. هرگاه از نظر روحی ـ روانی نمیتوانید به حفظ آیات جدیدی مشغول شوید، اگر میتوانید، به مرور و تكرار محفوظات قبلی خود بپردازید تا ارتباط شما با قرآن و برنامه حفظ آن قطع نگردد.
17. چنانچه برای خود به گونهای برنامهریزی كرده اید كه مثلاً روزی یك صفحه از قرآن را حفظ كنید، در هر روز و پیش از شروع حفظ صفحه جدید، به مرور و تكرار صفحات و یا صفحه قبلی آن بپردازید تا آنچه را قبلاً به یاد سپرده اید، زود از یاد نبرید و ارتباط حفظ صفحات با یكدیگر را نیز قطع نكرده باشید.
18. در هنگام حفظ قرآن، به كار دیگری از قبیل خوردن، آشامیدن، نگاه كردن به تلویزیون، گوش دادن به رادیو، سخن گفتن با دیگران، مطالعه كردن و مانند آن مشغول نشوید تا كیفیت و كمیت حفظ، دارای رشد بهتر و بیشتری باشد. و باید توجه داشت: غالبا كسانی كه از «تمركزِ» بیشتری برخوردار بوده اند، از «موفقیت» بیشتری نیز برخوردار گشته اند.»
19. در صورتی كه در برنامه زمانبندی شما برای حفظ قرآن ـ به دلیلها و یا علتهایی ـ تأخیری رخ داد، باید در برنامه زمانی بعدی حتما آن را جبران كنید و در همین زمان نیز، برنامه از قبلْ تعیین شده را اجرا نمایید. به طور نمونه، اگر برای خود، برنامهریزی كرده بودید كه در هر روز، یك صفحه از قرآن و مثلاً در روز شنبه صفحه 20 را حفظ كنید و به عللی نتوانستید صفحه 20 را در روز شنبه حفظ نمایید، باید در روز یكشنبه، نخست صفحه 20 و سپس صفحه 21 قرآن را حفظ كنید، نه اینكه در روز یكشنبه به حفظ صفحه 20 و در روز دوشنبه به حفظ صفحه 21 بپردازید.
20. برای اینكه در برنامهریزی شما برای حفظ قرآن تأخیری نیفتد و خللی وارد نشود، باید برنامه حفظ قرآن خود را به عنوان یكی از كارهای اصلی و مهم و ضروری روزانه خویش بدانید تا كار حفظ قرآن شما تحت الشعاع كارهای دیگرتان قرار نگیرد به طوری كه از آن باز بمانید. از سوی دیگر نیز توجه داشته باشید كه اگر كار حفظ قرآن را با برنامهریزی درست و منظم انجام دهید، كارهای دیگرتان را تحت الشعاع خود قرار نمیدهد به طوری كه خیال كنید از كارهای مهم دیگرتان در طول روز باز میمانید.
21. هنگام خواندن و حفظ قرآن، فاصله چشمان شما با قرآنْ كمتر از 30 سانتی متر نباشد تا چشمانتان خسته و آزرده نگردد.
22. كم حفظ كردن، ولی خوب حفظ كردن از شرایط مهم حفظ قرآن است. برخی از حافظان بر ذهن و حافظه خود سخت میگیرند و یكباره آیات و معلومات فراوانی در آن وارد میكنند و چه بسا كه موفق نیز میشوند؛ اما این كار تداوم زیادی ندارد و كم كم آثار ناراحتی و فراموشی بر آنان آشكار میشود و به كنار گذاشتن حفظ قرآن میانجامد. حفظ آیات باید متناسب با استعداد شخص و به اندازه زمانی باشد كه برای آن تعیین شده است.