دل ما خون شـد ای صنـم ز فـراق ای خوشا یك دست به بینم طاق
تشنـه‌ای كـو بـه عـمـر آب ندیـد بـه تو گردیـدم این چنین مشتاق
زهـر هـجـران اثـر نـمـوده بـه دل غیــر وصلـت نباشـدش تـریـاق
كــاش آن زلــف عـنبـریـنـت را كــه سحـاب است بـرقـه آفـاق
بـرفـكـنـدی ز چـهـر گـلـگونـت كــه بپـاییتـد مـعشـر الـعشـاق
وقت هجران گذشت و وصـل رسید نبـریــدم گـمـان مـگر اشـفـاق
بـــا شمــا عـهــد دوسـت بستـم مر مرا محكم است این میثاق (1)
مسئله مهدویت از مسائل مهم و حیاتی است كه از زمان پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله به صورت واضح و روشن مطرح شده و بر زنده نگه داشتن آن تأكید و تشویق فراوان شده است. و امامان معصوم علیهم السلام نیز به فراخور فرصتهایی كه برای آنها پیش آمده این مسئله را مطرح و بیان نموده اند. دوران امام هادی علیه السلام و امام حسن عسكری علیه السلام از دورانهایی است كه حكومت وقت به شدّت مسائل مهدویت و حتی تولد حضرت مهدی علیه السلام را پی گیر بوده و تحت نظر داشت است. اختناق و سخت گیری در این زمینه نیز به اوج خود رسیده بود؛ با این حال، حضرت هادی علیه السلام از فرصتها بهره برداری نمود و گاه به صورت صریح و زمانی در پوشش دعا مسئله مهدویت را زنده نگهداشت.
از جمله در زیارت جامعه كبیره كه از متقن ترین، صحیح‌ترین و جامع‌ترین متون زیارتی شیعه است، علاوه بر بیان اصل امامت، مسئله مهدویت مخصوصاً دوران ظهور حضرت مهدی علیه السلام و رهاورد حكومت او مورد اشاره و توجّه قرا گرفته است. آنچه پیش رو دارید، نگاهی است گذرا به مسئله مهدویت در زیارت جامعه كبیره.
در زیر فرازهایی از این زیارت شریف را كه درباره امام زمان علیه السلام می‌باشد از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرانیم:
الف. بقیة اللّه
«السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الدُّعَاةِ... وَ بَقِیةِ اللَّهِ؛ (2) سلام بر امامان دعوت كننده [به سوی خداوند] ... و باقیمانده خدا!»
مرحوم صدوق نقل كرده است كه: «اولین آیه‌ای كه حضرت قائم علیه السلام به هنگام قیام می‌خواند، این آیه است: «بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنینَ»؛ (3) «بقیة اللّه بهتر است برای شما، اگر مؤمن باشید.»
آن گاه می‌فرماید: «أَنَا بَقِیةُ اللَّهِ فِی اَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیكُمْ فَلا یسَلِّمَ عَلَیهِ مُسْلِمٌ اِلاَّ قالَ السَّلامُ عَلَیكَ یا بَقِیةَ اللَّهِ فِی اَرْضِهِ؛ (4) من بقیة اللَّه در زمین خدا و خلیفه و حجّت او بر شما هستم. پس هر مسلمانی كه به او سلام می‌كند، می‌گوید: درود بر تو‌ای بقیة اللَّه در زمین او!»
ب. خبر از غیبت امام زمان علیه السلام
در سخت‌ترین دورانی كه اختناق همه جا را فرا گرفته بود و امامان معصوم علیهم السلام تحت نظر بودند و به شدّت حركات و رفتار و گفتار آنها كنترل می‌شد، حضرت هادی علیه السلام از دعا و زیارت بیشترین استفاده را برد و مسائل مهم امامت را بیان كرد و مسئله غیبت امام زمان علیه السلام را گوشزد نمود تا شیعیان را برای چنین دوران سخت و غمباری آماده سازد و لذا فرمود: «مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَ عَلَانِیتِكُمْ وَ شَاهِدِكُمْ وَ غَائِبِكُمْ وَ أَوَّلِكُمْ وَ آخِرِكُم (5) ؛ ایمان آورنده به نهان و آشكار شما و حاضر و غائب شما و اوّل و آخر شما.»
مراد از شاهد، امامی است كه مردم او را مشاهده كنند و او مردم را مشاهده نماید و مراد از غایب، حضرت قائم علیه السلام است كه در هستی و جامعه حضور دارد، ولی ظهور ندارد؛ یعنی او مردم را می‌بیند و می‌شناسد، امّا مردم یا او را نمی‌بینند و یا می‌بینند، ولی نمی‌شناسند.
تـا كـی به انتظار تو شب را سحر كنم شب تا سحر به یاد رُخَت ناله سر كنم
ای غائب از نظر نظری كن به حال من تا چند سیـل اشك روان از بصـر كنم
بگذشت عمر و راه وصال تو طی نشد آیا شـود كـه بـر رخ خوبت نظر كنم؟
ج. انتظار ظهور دولت حق
از بهترین و برترین آرزوهایی كه امامان ما به جامعه تلقین كرده و نوید تحقق آن را داده اند، ظهور حكومت عادلانه مهدوی است. تزریق و تلقین این آرزو، جامعه را با نشاط و فعال و سرزنده نگه می‌دارد و روح امید را در دل انسانها می‌دمد.
هر شبی گویم كه فردا یارم آید از سفر چـون كه فردا می‌شود گویم كه فردای دگر
آنقدر امروز و فردا انتظـارش می‌كشم كـاقبـت روز فـراق یـار مـن آیـد بـه سر
گر بیاید روزگـار تیـره‌ام روشـن شود شام هجران می‌شود از وصف روز از سحر
حضرت هادی علیه السلام نیز این آرزوی بلند را این گونه تلقین می‌كند: «مُنْتَظِرٌ لاَِمْرِكُمْ مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِكُمْ؛ (6) منتظر امر [و خروج شما و چشم به راه دولت شمایم.»
جمله فوق هر چند به صورت خبری است، ولی گویا انشاء این امر است كه انتظار آمدن مهدی علیه السلام و تشكیل حكومت توسط آن حضرت امری است مستحب و با فضیلت؛ چنان كه در روایات دیگر نیز به آن اشاره شده است:
1. امام صادق علیه السلام فرمود: «مِنْ دِینِ الاَْئِمَّةِ الْوَرَعُ وَالْعِفَّةُ... وِانْتِظارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ؛ (7) از دین امامان، ورع و عفت... و انتظار فرج با صبر كردن است.»
عمّار ساباطی می‌گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم كه: آیا عبادت پنهانی با امام غائب و پنهان در دوران دولت باطل بهتر است و یا عبادت با ظهور دولت حق [و در زمان ظهور مهدی علیه السلام] ؟
حضرت فرمود: «شما در ورود به دین خدا و نماز و روزه و حج و دیگر خیراتی كه خداوند توفیق داده و به عبادت خدا در پنهان سبقت دارید و از دیگران پیشی گرفتید و پیوسته به حق امام و حقوق خویش می‌نگرید كه در دست ستمگران است و ایشان كه شما را ناچار به زندگی دنیوی و طلب معاش با شكیبایی بر دین و عبادت و طاعت امام و خوف از دشمنان نموده اند. بنابراین، خداوند اعمال شما را در دنیا مضاعف كرده است. پس گوارای وجود شما باد!» (8)
تنها به آرزوی تشكیل دولت حضرت مهدی علیه السلام اكتفا نمی‌شود، بلكه گام را فراتر نهاده و آرزو می‌كند كه جزء حكمرانان و كارگزاران و یاران اصلی حضرت مهدی علیه السلام قرار گیرد و لذا می‌فرماید: «وَ جَعَلَنِی مِمَّنْ... وَ یمَلَّكُ فِی دَوْلَتِكُمْ وَ یشَرَّفُ فِی عَافِیتِكُمْ وَ یمَكَّنُ فِی أَیامِكُم؛ (9) و مرا از كسانی قرار بده... كه در دولت شما به فرمانروایی رسد و در عافیت شما گرامی گردد و در روزگار شما تمكّن یابد.»
یعنی در دولت شما از حكمرانان و فرمانداران بر مردم باشم و در زمان سلامت و عافیت شما به جایگاه بلند برسم؛ به طوری كه ستم ستمكاران و طاغیان به من نرسد و در زمان دولت و چیرگی شما دارای ارزش و اعتبار و منزلت شوم. (10)
و با این آرزوها، آرزوی دیدار آن حضرت نیز برآورده می‌شود كه: «وَ تَقَرُّ غَداً بِرُؤْیتِكُمْ؛ (11) و چشمش فردا به دیدار شما روشن شود.»
د. رجعت در زمان حضرت مهدی علیه السلام
یكی از اعتقادات قطعی شیعه، اعتقاد به رجعت است. براساس این اعتقاد و بر مبنای روایات اهل بیت علیهم السلام در زمان حضرت مهدی علیه السلام عدّه‌ای از انسانهای خوب و بد به این دنیا باز خواهند گشت.
از جمله مسائلی كه در جای جای زیارت جامته به آن تصریح شده، بحث رجعت است؛ آن هم با عبارات قطع ی و یقینی. در یك جا می‌فرماید: «مُؤْمِنٌ بِاِیابِكُمْ مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ؛ (12) مؤمن به آمدن شما و تصدیق كننده رجعت شما هستم.»
دو جمله فوق صرفاً برای تأكید نیست؛ بلكه برای بیان اعتقاد به این است كه رجعت اتفاق می‌افتد، چه اینكه هر چه را معصومین علیهم السلام - كه از اشتباه و خطا مصون اند - خبر دهند، واقع خواهد شد و باید به آن ایمان داشت.
و در جای دیگر می‌فرماید: «وَ یكُرُّ فِی رَجْعَتِكُمْ؛ (13) [و قرار ده مرا از كسانی كه] باز گردد در رجعت و برگشت شما!» و در زیارت وداع در ذیل زیارت جامعه می‌خوانیم: «وَ اَحْیانِی فِی رَجْعَتِكُمْ؛ (14) [خدا] زنده گرداند مرا در رجعت و برگشت شما!»
ه. رهاورد ظهور
رهاورد حكومت مهدوی آرزوی تمام انبیاء و اولیاء و صالحان و بلكه تمامی بشریت است و در روایات به صورت گسترده به آن پرداخته شده است. آنچه در اینجا اشاره می‌شود، مواردی است كه در زیارت جامعه به آن پرداخته شده است.
1. زنده شدن دین
گذشت زمان، غیبت امام زمان علیه السلام و وجود تحریف گران و بدعت گذاران در طول تاریخ، باعث تغییر چهره دین و دستورات دینی می‌شود، تا آنجا كه دین به ظاهر مرده و كهنه شده به حساب می‌آید و دستورات آن به تعطیلی كشیده می‌شود؛ از اینرو با ظهور حضرت دستورات دین آن چنان كه هست، بیان و اجرا می‌شود. به این جهت، آن حضرت احیا كننده دین شمرده شده است. در زیارت جامعه می‌خوانیم: «حَتّی یحیی اللَّهُ تَعالی دِینَهُ بِكُمْ؛ (15) تا اینكه خداوند دینش را به وسیله شما زنده گرداند.»
به تعبیر عرفانی، با ظهور حضرت قائم علیه السلام خداوند مظاهرش را كه محمد و آل او هستند، حیات می‌بخشد و قدرت اهل بیت علیهم السلام با پاكی زمین از طاغوتها و شاخه‌های آن، یعنی فحشا و منكرات و ستم و دیگر زشتیها بر جهان، حاكم می‌شود. (16) و در همه جا دستورات اسلام اجرا می‌گردد. علی علیه السلام فرمود: «وَ یحْیی مَیتَ الْكِتابِ وَالسُّنَّةِ؛ (17) و [مهدی بخشهای مرده كتاب [خدا] و سنّت [پیامبرصلی الله علیه وآله] را زنده می‌كند.» و با زنده شدن دین است كه اهل بیت علیهم السلام به منزلت بزرگی دست می‌یابند و به تعبیر كه در زیارت جامعه آمده: «یمَكِّنَكُمْ فِی اَرْضِهِ؛ (18) و تمكن و قدرت دهد شما را در زمین خویش.»
این دو فقره اشاره به همان مطلبی دارد كه قرآن دویست سال قبل از بیان امام هادی علیه السلام به آن اشاره نموده است؛ «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَكِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشْرِكُونَ بی شَیئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ»؛ (19) «خداوند به كسانی از شما كه ایمان آورده و كارهای شایسته انجام داده اند، وعده می‌دهد كه قطعاً آنان را حكمران روی زمین خواهد كرد؛ همان گونه كه به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را كه برای آنان پسندیده است. برایشان پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل می‌كند؛ [آنچنان] كه تنها مرا می‌پرستند و چیزی را شریك من نخواهند ساخت و كسانی كه پس از آن كافر شوند، آنها فاسقان اند.»
و در آیه دیگر فرمود: «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحْی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَینَّا لَكُمُ الآْیاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»؛ (20) «بدانید خداوند زمین را بعد از مردنش زنده می‌گرداند. به تحقیق آیات را برای شما بیان كردیم، شاید تعقل كنید.»
2. روشن شدن زمین
«وَاَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِكُمْ؛ (21) و زمین با نور شما روشن می‌شود.»
این جمله از زیارت جامعه، اشاره‌ای لطیف به ظهور حضرت مهدی علیه السلام دارد كه با وجود نور آن حضرت، زمین نورانی خواهد شد و در واقع، اشاره دارد به آیه‌ای كه می‌فرماید: «وَاَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّها»؛ (22) «و زمین [در آن روز] به نور پروردگارش روشن می‌شود.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «ربّ و پروردگار زمین، امام آن است. عرض كردند: هنگامی كه (مهدی) قیام كند، چه خواهد شد؟ فرمود: مردم از نور خورشید و ماه بی نیاز می‌شوند و از نور امام استفاده می‌كنند.» (23)
و در جای دیگر فرمود: «هنگامی كه قائم ما ظهور كند، زمین به نور پروردگارش روشن شود و مردم از نور خورشید بی نیاز می‌شوند و تاریكی از بین می‌رود.» (24)
3. فراگیر شدن عدالت
رهاورد دیگری كه از ظهور حضرت مهدی علیه السلام در زیارت جامعه مورد توجه قرار گرفته است، عدالت فراگیر و جهانی است؛ عدالتی كه تمام هستی و تمام جوانب و زوایای زندگی بشر را زیر بال می‌گیرد و به قول امیرمؤمنان علیه السلام: «فَیرِیكُمْ كَیفَ عَدْلُ السِّیرَةِ؛ (25) روش عادلانه [در حكومت حق] را به شما می‌نمایاند.» و عدالت واقعی را برای همه جهانیان به نمایش می‌گذارد و طعم شیرین آن را به همه خواهد چشاند.
در زیارت جامعه می‌خوانیم: «وَ یظْهِرَكُمْ لِعَدْلِهِ؛ (26) و شما را برای [اجرای] عدالتش آشكار كند.»
تعبیر فوق اشاره به این دارد كه خداوند با ظهور حضرت مهدی علیه السلام آخرین و كامل‌ترین صحنه از عدالت خویش را آشكار می‌سازد و به مردم نشان خواهد داد.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) شرح زیارت جامعه، علّامه حسین همدانی درودآبادی، انتشارات جمكران، مقدم كتاب.
2) بحارالأنوار، ج 99، ص 148؛ مفاتیح الجنان، زیارت جامعه كبیره.
3) هود/ 86.
4) كمال الدین، شیخ صدوق، ج 1، ص 330.
5) بحارالأنوار، ج 99، ص 152.
6) ] . همان، ج 97، ص 345، ح 33.
7) همان، ج 52، ص 122، ح 1.
8) الكافی، كلینی، ج 2، ص 129.
9) بحارالأنوار، ج 99، ص 131؛ مفاتیح الجنان، زیارت جامعه كبیره.
10) شرح زیارت جامعه كبیره، ص 539؛ جلوه‌های لاهوتی، ج 3، ص 176.
11) بحار الانوار، ج 99، ص 154.
12) همان، ص 131.
13) همان، ص 154.
14) همان، ص 133.
15) همان، ص 131.
16) شرح زیارت جامعه، ص 522.
17) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه 138.
18) بحار الانوار، ج 99، ص 131.
19) نور/ 55.
20) حدید/ 17.
21) بحار الانوار، ج 99، ص 131.
22) زمر/ 69.
23) تفسیر الصافی، فیض كاشانی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ج 4، ص 331.
24) همان. ر. ك: تفسیر قمی، ذیل آیه.
25) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه 138.
26) بحار الانوار، ج 99، ص 131.