آیة الله دكتر سید عبداللّه ضیایی (1) از چهره‌های برجسته‌ای بود كه علاوه بر دروس حوزه، دروس عالی دانشگاهی را آموخت و در حقیقت، جامع علوم دینی و كلاسیك بود.
معظم له در سال 1302 شمسی در روستای دریا كنار شهرستان لنگرود از شهرهای قدیمی استان گیلان در بیت سیادت و فضیلت پای به عرصه وجود گذاشت.
سید حسین، پدر بزرگوار وی، مردی متدین و شب زنده دار بود كه به همان شیوه نیاكان و اسلاف گرامی‌اش به كشاورزی (برنج كاری) و نوغان داری (پرورش كرم ابریشم) مشغول بود.
سید حسین علاقه شدیدی به قرآن كریم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ابراز می‌داشت و با وجود كارهای طاقت فرسای كشاورزی، اغلب اوقات عمرش را پای منابر سخنوران و واعظان شیرین سخن آن ناحیه سپری می‌كرد و بسیار مایل بود كه خداوند به او فرزندی عنایت كند تا در كسوت روحانیت، پیام رسان كلام الهی باشد. با دعای خیر آن سلاله سادات، فرزندش سید عبداللّه توانست علاوه بر تكمیل معارف و اخذ مدارج عالی علمی و كسب مقامات معنوی، در شمار سخنوران منطقه گیلان و غرب مازندران در آید.
دوران كودكی
سید عبداللّه در سن پنج سالگی برای آموختن قرآن به مكتب رفت و چند سالی را در آنجا نزد معلمان طالقانی ـ كه از طالقان برای امرار معاش و تعلیم و تربیت اطفال بدان نواحی می‌آمدند ـ قرآن و برخی از كتب متداول آن زمان، همانند: احسن المراسلات و سید الانشاء نوظهور و كلیله و دمنه و بوستان سعدی و همچنین طرز تنظیم اسناد اجاره و معاملات و انواع نامه نگاری را فرا گرفت.
سید عبداللّه با پشتكار و تلاشهای شبانه روزی موفق به اخذ پایان نامه كلاس ششم ابتدایی آن زمان از مدارس دولتی لنگرود شد و آن گاه در سال 1323 شمسی عازم حوزه علمیه قم گردید.
آیة الله دكتر ضیایی با نبوغ و هوش فوق العاده‌اش، ضمن آنكه توانست خیلی سریع مراحل تحصیلی و كتابهای رایج حوزوی آن زمان را در حوزه علمیه قم طی كند و سرآمد هم قطاران گردد، سطوح پایین‌تر را برای عده‌ای از طلاب تدریس می‌نمود.
ورود به نجف اشرف
آیة الله دكتر ضیایی در سال 1327 شمسی به قصد زیارت عتبات مقدس عراق و ادامه تحصیل در حوزه نجف، از قم به آن دیار عزیمت می‌كند و مابقی سطوح را در آنجا به اتمام می‌رساند و به مدت سه سال تمام در آن دیار ماندگار می‌شود.
معظم له درباره این قسمت از زندگی خود، چنین آورده است:
«به اتفاق دو نفر از دوستان صمیمی عازم كربلا به طور قاچاق شدیم، ولی من تصمیم داشتم در نجف بمانم و پس از توفیق زیارت عتبات مقدسه در نجف ماندم. دو سه سالی كه در نجف بودم، خوب موفق به عبادات و زیارات و دروس بودم؛ به طوری كه در مدرسه حاج میرزا خلیل سمت مدرسی معالم و مغنی یافتم و قصد توطّن كردم. اما روزگار جریانی برای خانواده‌ام پیش آورد كه پدر و مادرم با اصرار هر چه زیادتر، بازگشتنم را دستور دادند؛ لذا اطاعت كرده، در قم اقامت گزیدم.» (2)
هجرتی دیگر
او پس از اقامت در قم، از دروس آیات عظام: بروجردی، خوانساری، امام خمینی و علامه طباطبائی بهره مند شد. اقامت آیة الله ضیایی در قم، چندان دوامی نیافت و پس از چندی به ناچار به تهران رفته، در مدرسه علمیه مروی تهران به تحصیل خود ادامه داد و در درس خارج كفایه و رسائل و مكاسب آیات عظام: حاج سید احمد خوانساری، حاج عماد الدین غروی رشتی (نوه مرحوم میرزا حبیب الله رشتی) و آقا باقر آشتیانی و آقا میرزا هاشم آملی شركت جست.
او علاوه بر ادامه تحصیل در مورد سایر فعالیتهایش در تهران می‌گوید: در مدرسه شیخ عبد الحسین سمت مدرسی داشتم و نیز به دعوت آیة الله خوانساری در جلسه استفتای معظم له حضور می‌یافتم تا اینكه پس از چند سالی به اتفاق عده زیادی از فضلای تهران و قم كه از آن جمله مرحوم شهید مطهری بود، در امتحان تصدیق مدرسی كه برای اولین بار تشكیل شده بود، شركت كردیم.» (3)
استقامت در راه عقیده
دكتر ضیایی از جمله برجستگان ممتاز حوزوی بود كه به دانشگاه راه یافت و ضمن تحصیل در آنجا، از مبارزه و مقابله علمی با عناصر غربزده و اساتید منحرف دانشگاه غافل نبود. ایشان با اینكه به راحتی می‌توانست جذب مراكز دولتی شود مصمم و استوار تلاشهای علمی خود را در دانشگاه ادامه داد.
او به خاطر باورهای دینی خود فعالیت در دستگاه طاغوتی را جایز نمی‌دانست. این در حالی بود كه وضع معیشت بر او بسیار سخت می‌گذشت و دوستان و دشمنان، هر كدام به طریقی او را مورد ملامت قرار می‌دادند كه چرا استخدام نمی‌شوی تا وضع زندگی و آینده ات سر و سامانی بیابد؟
معظم له در این باره می‌نویسد:
«تمام افرادی كه با من بودند، استخدام شدند و من جرئت دخول در جرگه ظلم را نداشتم و شبهه ركون به ظالم و معاونت ظلم در نزد من قوی بود و زندگی برای من بسیار سخت شده بود. روزی از آیة الله خوانساری [سید احمد] پرسیدم كه طلبه‌ای چنین و چنان است و می‌گوید: اگر در دستگاه دولتی قرار بگیرم، ممكن است داد مظلومی را بستانم و یا جای یك بهایی و كمونیست را بگیرم، آیا جایز است؟ فرمودند:
«این همه، وسوسه‌های شیطانی است و شیطان قوی است.» و قصه‌ای نقل كردند كه شیطان از طریق حمایت از دین، مرجعی را گول زد و دیگر راه جبران نداشت كه شرحش مفصل است. و بعد فرمودند: اگر روزگارخیلی سخت می‌گذرد، چرخ دستی بگیرید و سیب زمینی بفروشید.» (4)
دكتر ضیایی با همه سختیها و گرفتاریهای زندگی، لحظه‌ای از كسب علم و دانش غافل نماند و علاوه بر دروس حوزوی، موفق به اخذ مدرك دكترا در رشته علوم تربیتی از دانشگاه تهران شد. وی در این باره خاطره‌ای نقل می‌كند:
«در دوره دكترا مبصر كلاس بودم، آخر سالها بود؛ یعنی در سال 1335 شمسی كه مرحوم آقای مشكاة حسن ظنّی به من داشت. در حضور جمعی از اساتید از من خواست كه استخدام شوم؛ اما من این كار را حرام می‌دانستم، به تعلّل متوسل شدم. بالاخره استدلال آنها قوی بود و من جرئت نمی‌كردم كه بگویم: من حرام می‌دانم. تا آنجا كه مستأصل شدم، گفتم: استخاره می‌كنم. قرآن گرفتم و استخاره كردم. از باب اعجاز قرآن، این آیه در اوّل صفحه دست راست قرآن بعد از گشودن، نوشته شده بود:«اَهُمْ یقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَینَهُمْ مَعْیشَتَهُمْ». (5)
وقتی این آیه را دیدند، كانه علی رؤوسهم الطیر!
در مورد عدم قبول استخدام دولتی خیلی حرفها خوردم؛ اما همه را به پای خدا محسوب داشتم كه ان شاءالله همان طور كه در دنیا پاداش مضاعف داده، در آخرت نیز عطا فرماید.» (6)
این عالم وارسته از سال 1335 تا 1341 شمسی به امامت جماعت نازی آباد تهران مشغول بود و از دوستان و همكاران نزدیك آیة الله كاشانی در مبارزه علیه حكومت وقت بود.
اقامت در آستانه اشرفیه
آیة الله دكتر ضیایی بعد از اخذ مدرك دكترا و اخذ اجازات اجتهاد از آیات عظام: بروجردی، امام خمینی، خوانساری و... به امر مراجع تقلید، به ویژه حضرت امام خمینی رحمهم الله، تهران را به قصد توطن در گیلان ترك كرد و در آستانه اشرفیه رحل اقامت افكند. وی به مدت 17 سال، یعنی از سال 1341 تا 1357 شمسی مأمور به امامت جماعت مسجد جامع و مدیریت حوزه علمیه جلالیه آستانه اشرفیه گردید.
خدمات اجتماعی و فرهنگی
آیة الله ضیایی جزو معدود عالمانی بود كه توفیق یافت منشأ خدمات اجتماعی و سیاسی و آثار و بركات معنوی گردد. از جمله خدمات وی موارد ذیل است:
ـ بازسازی و احیای حوزه علمیه جلالیه آستانه اشرفیه با امكانات و تجهیزات كامل.
ـ تربیت و پرورش صدها نفر طلبه كه بسیاری از آنان در سمت امامت جمعه و جماعت و مناصب دولتی و قضایی به نظام اسلامی خدمت می‌كنند.
ـ احیای مسجد جامع آستانه اشرفیه.
ـ احداث بیمارستان در آستانه اشرفیه.
ـ احداث و مرمت مساجد و حسینیه‌های فراوان در منطقه گیلان و غرب مازندران.
ـ احداث پمپ بنزین آستانه اشرفیه كه كلنگ جایگاه آن توسط شهید محراب آیة الله صدوقی به زمین زده شد.
ـ احداث ساختمانهای وقفی از قبیل حمام و....
ـ اعزام مبلغ به روستاهای گیلان و مازندران.
از آنجا كه ایشان با روحیه و آداب و رسوم مردم منطقه كاملاً آشنایی داشت، اوّل ماه محرم یا رمضان، مبلغان اعزامی از قم و مشهد وقتی وارد استان گیلان می‌شدند، ابتدا به منزل وی در آستانه می‌آمدند. ایشان در منزل از آنان امتحان منبر به عمل می‌آورد و بعد به تناسب نوع سخنرانی و لحن و معلومات طلبه، می‌فهمید كه او را به كدام محل بفرستد تا هر دو راضی باشند. مردم منطقه از این روش همواره رضایت كامل داشته و به او احترام فوق العاده‌ای قائل بوده و همواره از او به نیكی یاد كرده اند.
محبوبیت اجتماعی
در استان گیلان در این اواخر، عالمانی را سراغ داریم كه از محبوبیت فراگیر در میان توده‌ها و طبقات مردم برخوردار می‌باشند: آیة الله سید هادی روحانی در رودسر، آیة الله كوشالی در لاهیجان، آیة الله ضیابری، آیة الله بحرالعلوم، شیخ حسن حجتی، صدرائی اشكوری و آیة الله احسانبخش رحمهم الله در سراسر شهرهای گیلان و آیة الله شمس لنگرودی در لنگرود و مرحوم آیة الله وحید در آستانه اشرفیه و دكتر ضیایی در شرق گیلان.
در آستانه اشرفیه و سایر شهرهای شرقی گیلان در كمتر محافل و مجالسی است (حتی در قهوه خانه‌ها كه مردم خسته از كار برای نوشیدن چای به آنجا می‌آیند) كه سخن از دكتر ضیایی و سخنان و آداب و برخورد اجتماعی او نباشد. او به قدری محبوبیت در بین مردم داشت كه حتی ساواك رابطه عاطفی بین او و مردم را به مقامات بالا گزارش داده بود.
پاسخ گویی به شبهات
آیة اللّه ضیایی از جمله شخصیتهای برجسته و شاخصی بود كه با توجه به تحصیلات حوزوی و دانشگاهی و تسلط و احاطه بر مبانی مسلكها و شناخت عناصر منحرف و عقاید آنان، منزل خود را پایگاه پاسخ گویی به سؤالات علمی و شبهات گوناگون اساتید دانشگاهها، فرهنگیان، گروههای مختلف از قبیل توده ایها، بهاییها، كمونیستها و جوانان مسلمان دانشجو و... قرار داده بود.
او نقش به سزایی در روشن شدن اذهان مردم در برابر این انحرافات داشت و كانون توجه و مراجعه روشنفكران بود.
وعظ و خطابه او باعث بیداری نسل جوان در برابر تهاجمات و خطرات فكری، فرهنگی، عقیدتی، علمی و... می‌شد. در یك كلمه، گرچه او در شهر كوچك آستانه اشرفیه سكونت داشت، ولی در حقیقت مركز هدایت فكری و فرهنگی تمام گیلان و غرب مازندران به شمار می‌رفت و در این راستا، با عده‌ای از واعظان و نویسندگان منطقه، همانند: آیة الله احسانبخش، آیة الله زین العابدین قربانی، مرحوم لاهوتی، شهید ربانی املشی و... همكاری داشت.
فعالیت سیاسی
او مبارزه را از هنگام ورود به دانشگاه آغاز كرد و با مباحث و مناظرات علمی با چهره‌های منحرف و وابسته به رژیم طاغوتی و استخدام نشدن در دوائر دولتی كه نشانه مشروع ندانستن حكومت طاغوت بود، در عرصه‌های مختلف به مصاف طاغوت و اندیشه‌های منحرف رفت. زمانی كه به آستانه اشرفیه باز گشت، باز هم از مبارزه باز نایستاد و در منابر و سخنرانیها، در مناسبتهای مختلف، به شدت از رژیم طاغوتی انتقاد می‌كرد؛ به طوری كه یك سال قبل از انقلاب ممنوع المنبر شد و چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، منزل او به دست عوامل مزدور ساواك به آتش كشیده شد كه بر اثر آن، بسیاری از نوشته‌ها، كتب، تقریرات درسی مربوط به حوزه و دانشگاه، اجازات و... از بین رفت.
او بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یكی از خبرگان از استان گیلان به منظور تدوین قانون اساسی با اكثریت آراء انتخاب گردید. سپس به طور موقت به تهران رفت و پس از چندی در قم مقیم شد. ایشان علاوه بر تدریس در حوزه، یكی از بنیان گذاران شورای مدیریت حوزه علمیه قم بود و مدتی را هم در سمت دبیر این شورا انجام وظیفه كرد.
مرحوم دكتر ضیایی برای سامان دهی امور حوزه، به همراه بزرگان و مدرسین حوزه علمیه طرح مدیریت حوزه را به اجرا در آورد و با تمهیداتی توانست هسته اولیه نهاد اجرائی حوزوی را تهیه نماید و به تصویب امام و سایر مراجع حوزه برساند.
حالات معنوی
دكتر ضیایی هر قدر كه برای فراگیری علم و دانش تلاش می‌كرد، به همان اندازه نیز متخلّق به آداب و اخلاق نبوی و سیره عملی معصومین علیهم السلام بود. او علم و تعهد و معنویت را با هم آمیخته بود. آیة الله قربانی، نماینده ولی فقیه در گیلان و امام جمعه رشت، درباره حالات این مرد والامقام می‌گوید:
«در سال 1356 شمسی كه ما به همراه ایشان به حج مشرف شده بودیم، در روز عرفه معظم له با حال خوشی دعای سید الشهداء علیه السلام را به گونه‌ای سوزناك می‌خواندند كه هنوز طنین آن سوز و گدازها در گوش من موجود است.»
طبع شاعرانه
دكتر ضیایی از طبع شاعرانه هم بی بهره نبود. بسیاری از اشعار وی نیز در آتش سوزی خانه مسكونی وی توسط ساواك از بین رفت. نمونه‌ای از غزل معظم له در مدح حضرت بقیة الله الاعظم علیه السلام كه در سال 1354 شمسی سروده است، در اینجا می‌آوریم:
شب دردمند عاشق چه شب دراز باشد غم دل به دل سراید، پی فاش راز باشد
چو خیال دلبرش را، به عیادتش ببیند همه درد او شود به، همه ناله ساز باشد
سپری شده است عمرم، پی وصل آن یگانه كه وصال آن پریوش، همه دم نیاز باشد
نظر ار به مهر دارد، همه درد را زداید چه رسد كه لب گشاید، همه دلنواز باشد
همه عمر رنج بردم ره وصل او كنم طی شده طی كتاب عمرم، ره وصل باز باشد
غم دل فراز گفتم، مگرش قبول افتد به قبولی‌اش گهی چون كُهی سر فراز باشد
همه درد من زهجرش، همه ناله‌ام ز مهرش چه شود كه آن سلیمان، نگهش به ناز باشد
به امید آنكه آید، سر من به بر بگیرد دم آخرین خود را، به سرم نماز باشد
مخراش‌ای «ضیایی» دل خود به پنجه غم كه امیر دادگستر، شه غم نواز باشد
رحلت
سرانجام آیة الله ضیایی كه به مرض سرطان مبتلا شده بود، پس از معالجات ممتد در ایران و خارج، در شب شام غریبان حضرت ابی عبدالله علیه السلام در 23 مرداد 1368 شمسی دار فانی را وداع گفت و به عالم بقا شتافت.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. شرح حال این عالم ربانی در كتب ذیل آمده است:
گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج 3، ص 33؛ دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، صادق احسانبخش، ص 375؛ پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، محمد علی قربانی، ص 874. همچنین در مجموعه ستارگان حرم، ج 11، ص 241، توسط نگارنده شرح حال جامعی از این عالم بزرگوار آمده است.
2. ر. ك: پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان، ص 874 به بعد.
3. همان.
4. همان.
5. زخرف / 32.
6. ر. ك: پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان، ص 874 به بعد.