عصمت پیامبران و امامان علیهم السلام
اشاره
برخى از سؤالاتى كه مردم از بزرگان جویا مىشوند، جنبه عمومى دارد و اكثر مخاطبین شما مبلّغ گرامى، نیز در صدد یافتن پاسخ آنها هستند. از اینرو قصد داریم در هر شماره، تعدادى از آن پرسش و پاسخها را درج نماییم. مطالب این شماره، پاسخهاى آیت اللَّه العظمى مكارم شیرازى دامت بركاته به پرسشهایى در باب عصمت پیامبران و ائمهعلیهمالسلام است.
- آیا عصمت، نیرویى است كه به انسان در برابر هر نوع گناه و انحراف و خطا مصونیت مىبخشد؟ بنابر این، چنین افرادى با توجّه به این نیروى نهفته قادر به گناه نیستند و سرانجام پاكى و قداست آنان، افتخارى نخواهد بود.
o مصونیت پیامبران در برابر گناه هرگز یك «مصونیت غیرارادى و غیراختیارى» نیست، بلكه عصمت آنان از گناه، كاملاً یك حالت ارادى و اختیارى است كه سرچشمه آن، علم و ایمان است.
توضیح اینكه: عصمت و مصونیت در برابر گناه، از شؤون و لوازم علم و ایمان به مفاسد گناه است. البتّه این مطلب نه به این معنا است كه هر نوع علم به لوازم گناه، پدید آورنده مصونیت و عصمت مىباشد، بلكه باید واقع نمایى علم به قدرى شدید و نیرومند باشد كه لوازم و آثار گناه، آن چنان در نظر وى مجسّم و روشن گردد كه آنها را با دیده دل موجود و محقّق ببیند و در این موقع صدور گناه از وى به صورت یك «محال عادى» و نه «محال عقلى» در مىآید. براى روشن شدن این حقیقت به مثال زیر توجّه فرمایید:
هر یك از ما در برابر یك سلسله اعمال خارجى كه به قیمت جانمان تمام مىشود یك نوع عصمت و مصونیت داریم و این نوع مصونیت زاییده علم ما به لوازم این گونه اعمال است؛ مثلاً دو كشور متخاصم كه با یكدیگر هم مرز مىباشند و سربازان هر دو طرف به فاصله كوتاهى به وسیله دوربینهاى قوى و نورافكنهاى نیرومند و سگهاى كارآزموده مراقب اوضاع و امور مرزى و بالاخص عبور افراد به طرف افراد دیگر مىباشند؛ به طورى كه یك گام تجاوز از خطوط مرزى باعث مرگ و كشته شدن افراد مىگردد، در این صورت هیچ انسان عاقلى فكر عبور از آن چنان مرزى را در مغز خود نمىپروراند تا چه رسد كه عملاً به آن اقدام كند. بنابراین، نسبت به این عمل یك نوع عصمت دارد.
راه دور نرویم، هر فرد عاقل و خردمندى در برابر زهر كشندهاى كه نوشیدن آن به قیمت جان او تمام مىشود و یا سیم لخت برق كه تماس با آن، انسان را مىكشد و یا باقیمانده غذاى بیمار مبتلا به مرض «جذام» و «سل» با علم به اینكه خوردن آن موجب سرایت بیماریهاى مزبور مىگردد، یك نوع مصونیت و عصمت دارد؛ یعنى، هرگز به هیچ قیمتى این اعمال را انجام نمىدهد و صدور این اعمال از وى یك محال عادّى مىباشد و عامل این مصونیت همان تجسّم لوازم این اعمال است. این لوازم آن چنان در نظر وى مجسّم و محقّق و از نظر دیده عقل، آن چنان مسلّم و موجود مىباشد كه در پرتو آن فكر، اقدام به چنین كارهایى را در مغز خود نمىپروراند تا چه رسد كه عملاً به این كار اقدام نماید.
ما ملاحظه مىكنیم كه برخى از افراد، از خوردن مال یتیم بینوا كوچكترین پروایى ندارند؛ ولى در مقابل، گروهى از خوردن دینارى از حرام امتناع مىورزند. چرا اوّلى با كمال بىپروایى مال یتیم را حیف و میل مىكند؛ ولى دوّمى از كوچكترین تصرّف خوددارى مى نماید؟ علّت آن این است كه شخص اوّل، یا اساساً معتقد به لوازم و تبعات این نوع نافرمانى نیست و یا اگر هم ایمان و اعتقاد ضعیفى داشته باشد، علاقه به این مادّیات، آن چنان حجاب غلیظى میان دیده دل او و عواقب شوم آن به وجود آورده است كه از این آثار جز شبحى در برابر دیده خرد او چیزى منعكس نیست؛ ولى دومى آن چنان ایمان قوى و نیرومند به آثار این گناه دارد كه هر قطعهاى از مال یتیم در نظر او با قطعهاى از آتش مساوى و برابر است. و هیچ عاقل و خردمندى به خوردن آتش اقدام نمىكند؛ زیرا او با دیده علم و بصیرت مىبیند كه چگونه این اموال به آتشهاى سوزنده مبدّل مىگردد و روى این اصل، در برابر عمل، مصونیت پیدا مىكند. (1)
قرآن كریم درباره كسانى كه طلا و نقره را به صورت گنج در مىآورند - بدون اینكه حقوق واجب آن را بپردازند - مىگوید: این فلزهاى گرانبها در روز رستاخیز به صورت توده آتش در آمده و پیشانى و پهلو و پشت دارندگان گنج را با آن داغ مىكنند. (2)
اكنون اگر برخى از دارندگان گنج، این منظره را با دیدگان خود مشاهده كنند و ببینند كه چگونه همكاران آنها به كیفر اعمال خود رسیدند، سپس اخطار شود كه اگر شما نیز ثروت خود را به صورت گنج نگاه دارید هم اكنون به همین سرنوشت دچار مىشوید، مسلّماً روش خود را تغییر مىدهند.
گاهى برخى از افراد در همین جهان بدون مشاهده منظره كیفر الهى آن چنان به مفادّ این آیه ایمان پیدا مىكنند كه اثر آن كمتر از شهود آن نمىباشد، تا آنجا كه اگر پردههاى دنیوى از برابر دیدگان آنها برداشته شود تفاوتى در ایمان آنها به وجود نمىآید. در این صورت چنین فردى در برابر این گناه (ذخیره كردن طلا و نقره) یك نوع مصونیت و عصمت پیدا مىكند.
حال اگر یك فرد یا گروهى نسبت به كیفر تمامى معاصى یك چنین حالتى پیدا كنند و قهر و خشم و كیفر الهى، آن چنان بر آنها روشن شود كه برطرف شدن حجاب و از بین رفتن فواصل زمانى و مكانى كوچكترین اثرى در ایمان و اعتقاد آنان نگذارد، در چنین صورتى این فرد یا آن گروه در برابر تمام معاصى، یك نحوه مصونیت و عصمت صد در صد پیدا مىكنند و نه تنها گناه از آنان سر نمىزند، بلكه به فكر گناه هم نمىافتند.
بنابراین، عصمت در این موارد اثر مستقیم ایمان و علم قاطع به كیفر اعمال مىباشد و هر فردى یك نوع عصمت در برخى از موارد دارد، چیزى كه هست پیامبران بر اثر احاطه علمى به كیفر قطعى اعمال و آگاهى كامل از عظمت خداوند، در برابر تمام گناهان عصمت جامع و كامل دارند. و روى همین علم، تمام دواعى گناه و غرایز سركش انسانى در آنها مهار شده و لحظهاى از مرزهایى كه از طرف خداوند تعیین شده است تجاوز نمىكنند.
این همان مقام شامخ عصمت و مصونیت از گناه است كه پیامبران و امامانعلیهمالسلام داراى آن مىباشند و سرچشمه اصلى آن، ایمان، علم و دانش، تسلّط بر نفس، همّت والا و فكر بلند آنهاست.
آیا این مصونیت فضیلت نیست؟ آیا آنها نمىتوانند مرتكب گناه شوند؟ بدیهى است آنها مىتوانند و قدرت دارند؛ امّا هرگز از این قدرت خود استفاده نمىكنند. یك شخصیت برجسته مىتواند براى دزدیدن یك آفتابه از دیوار خانه مردم بالا رود؛ ولى هرگز این كار را انجام نمىدهد. یك طبیب مىتواند آب مملوّ از میكروبهاى خطرناك را بخورد امّا نمىخورد؛ در عین حال، این افراد از انجام اعمال مزبور عاجز نیستند.
- علل و ریشههاى ایمان، علوم و كمالات روحانى پیامبران كه منجر به معصوم بودن ایشان شده است چه بوده؟ و آیا آنها صرفاً بر اثر موهبت مخصوص الهى معصوم بودند یا خودشان این حالت را در پرتو اعمالشان تحصیل مىكردند؟
o پیدایش این كمالات روحانى معلول چند عامل عمده و اساسى بوده است:
1. وراثت
در علم زیستشناسى به ثبوت رسیده كه استعداد و آمادگى روحى براى كسب فضایل و كمالات انسانى و حتّى پارهاى از خود صفات و كمالات، از راه وراثت از نسلى به نسل دیگر منتقل مىشود. خاندانى كه پیامبران در آن متولّد مىشدند عموماً خاندانى پاك و اصیل بودند كه با گذشت زمان كمالات و فضایل روحى برجستهاى در آنها متراكم شده، نسل به نسل به حكم وراثت در خاندان آنها جریان داشته است.
تاریخ در موارد زیادى این واقعیت اساسى را نشان مىدهد، مثلا در مورد خاندان پیامبر اسلامصلىاللهعلیهوآله تاریخ نشان مىدهد كه آن حضرت در اصیلترین خاندان عرب (قریش) و در میان قریش هم از شریفترین تیره (بنى هاشم) متولّد شد. این خاندان به راستى و درستى، شجاعت، مهمان نوازى، غیرتمندى، دادخواهى، پاكى و امانت معروف بودند و به همین جهت در میان قبایل مختلف عرب از احترام مخصوصى برخوردار بودند. پدران پیامبر اسلام تا آنجا كه تاریخ اسم آنها را ضبط نموده، عموماً افرادى برجسته و شریف و با ایمان بودند.
بنابراین، مسئله «وراثت» زمینه یك آمادگى و استعداد خاصّى را براى دریافت كمالات روحى در پیامبران ایجاد نموده بود و این زمینه به منزله اساسى بود كه مىشد با ضمیمه نمودن عوامل دیگرى چون «تربیت عالى و روحانى» فضایل را در مورد این افراد بارور ساخت.
2. انتقال فضایل و كمالات روحى از راه تربیت
عامل دوم در پیدایش كمالات روحى براى پیامبران همان بوده كه از آن به «تربیت» تعبیر مىكنیم. كمالات و فضایلى در خاندان پیامبران وجود داشت كه قهراً از راه تربیت به آنها نیز منتقل مىشد و مكمل استعداد وراثتى آنها براى كسب كمالات روحى مىگردید، آنها در خاندان خویش افرادى كاملاً با ایمان، امانتدار، باهوش، شجاع و با كمال بار مىآمدند.
3. یك رشته علل ناشناخته
علم روانشناسى و زیستشناسى در تحقیقِ علل شخصیت روحى افراد - غیر از وراثت و تربیت - به یك سلسله علل ناشناخته معتقد شده است كه این علل گاهى تأثیر خاصى در ذرّات نطفه «ژنها»ىِ تشكیل دهنده افراد مىگذارد و موجب بسیارى از حالات و نیروهاى فوق العاده روحى در آنها مىگردد. پارهاى از روانشناسان و زیست شناسان معتقدند این علل جهشهایى است كه درنطفه رخ مىدهد و نتیجه این جهشها حالات فوق العادهاى است كه در افراد پیدا مىشود و این حالت به آنها از نظر روحى امتیازات خاصّى مىبخشد.
4. موهبت مخصوص الهى
در ماوراى این عوامل سه گانه، عامل مهمّ دیگرى وجود دارد كه همان فیض و عنایت مخصوص الهى در حقّ پیامبران است. عوامل گذشته به شخص معصوم این شایستگى و آمادگى را مىدهد كه مشمول فیض و توجّه خاصّى از طرف خداوند شود. در پرتو این فیض ربّانى و الهى نیروهاى روحى موجود او شدیدتر و مؤثرتر مىگردد.
این افاضه، كمالات روحى او را تقویت مىكند و كمالات تازهاى هم به آن اضافه مىنماید. این لطف خاصّ الهى موجب تشدید ایمان و دانش و بصیرت شخص پیامبر مىگردد و دو عامل «ایمان قوى و دانش فوق العاده» كه گفتیم موجب محكومیت عوامل گناه در وجود معصوم است، حالت فوق العادهاى پدید مىآورد و به این ترتیب با دست به دست دادن عوامل متعدّد، شخص معصوم، از آلودگى به گناه و انحراف مصون مىماند.
نكته قابل توجّه اینكه در تمام این مراحل، شخص معصوم از آزادى اراده برخوردار است و معصوم بودن او یك حالت كاملاً اختیارى است.
- با اینكه مىدانیم پیغمبران و امامانعلیهمالسلام، معصوم از گناه هستند و هیچ گاه گناه از آنها صادر نمىشود، در عین حال در برخى از دعاهایى كه از آن بزرگواران رسیده است، دیده مىشود كه آنان در ظاهر اقرار به گناه خود كرده و از پیشگاه پروردگار خواستار آمرزش گناهان خویش شدهاند.
مثلا در دعاى معروف «كمیل» علىعلیهالسلام به پیشگاه خدا عرض مىكند: « اَللَّهُمَّ اغْفِرْلِى كُلَّ ذَنْبٍ اَذْنَبْتُهُ وَ كُلَّ خَطیئَةٍ اَخْطَأْتُها؛ بارالها! هر گناه و خطابى كه از من سر زده همه را بیامرز!..»
آیا منظور آنها از این گونه تعبیرات، این بوده كه مردم طرز مكالمه با خدا و طریق طلب آمرزش را یاد بگیرند و یا آنكه حقیقت دیگرى در این نوع تعبیرات نهفته است؟
o دانشمندان اسلامى، از دیر زمانى به این ایراد توجّه داشته و پاسخهاى گوناگونى به آن گفتهاند كه شاید روح همه آنها یك چیز باشد و آن اینكه، گناه و معصیت در این گونه موارد همه جنبه «نسبى» دارد نه اینكه از قبیل گناهان مطلق و معمولى باشد.
توضیح اینكه: در تمام امور اجتماعى، اخلاقى، علمى، تربیتى و دینى، انتظاراتى كه از افراد مختلف مىرود همه یكسان نیست.
ما از میان صدها مثالى كه ممكن است براى روشن شدن این مطلب آورد، تنها به نمونه زیر اكتفا مىنماییم:
هنگامى كه عدّهاى براى انجام یك خدمت «اجتماعى» پیش قدم مىشوند و تصمیم مىگیرند مثلا یك بیمارستان براى مستمندان بسازند، اگر یك كارگر معمولى كه درآمدش براى مخارج خودش كافى نیست مبلغ مختصرى به این كار كمك كند بسیار شایان تقدیر است؛ امّا اگر همین مبلغ را یك فرد بسیار ثروتمند و پولدار بدهد، نه تنها شایان تقدیر نیست بلكه ایجاد یك نوع نفرت و ناراحتى و انزجار مىكند؛ یعنى، همان چیزى كه نسبت به یك فرد، خدمت قابل تحسینى محسوب مىشد، از یك فرد دیگر كار ناپسندى شمرده مىشود؛ با آنكه از نظر قانونى، چنین شخصى به هیچ وجه مرتكب جرم و خلافى نشده است.
دلیل این موضوع همان طورى كه در بالا تذكّر داده شد این است كه: انتظاراتى كه از هر كس مىرود بسته به امكانات او از قبیل عقل، دانش، ایمان و بالاخره قدرت و توانایى اوست.
چه بسا كارى كه انجام آن از یك نفر عین ادب، خدمت، محبّت و عبادت شمرده مىشود؛ امّا از فرد دیگرى عین بىادبى، خیانت، خلاف صمیمیت و كوتاهى در بندگى و اطاعت محسوب مىگردد.
اكنون با توجّه به این حقیقت، موقعیت پیامبران و امامان را در نظر بگیریم و اعمال آنها را با آن موقعیت فوق العاده عظیم مقایسه نماییم.
آنها مستقیماً با مبدأ جهان هستى مربوطند و شعاع علم و دانش بىپایان او بر دلهاى آنها مىتابد، حقایق بسیارى بر آنها آشكار است كه از دیگران مخفى است، علم و ایمان و تقواى آنها در عالىترین درجه قرار دارد، خلاصه آنها به اندازهاى به خدا نزدیكند كه یك لحظه سلب توجّه از خداوند براى آنها لغزش محسوب مىشود.
بنابراین، جاى تعجّب نیست افعالى كه براى دیگران مباح و مكروه شمرده مىشود، براى آنها «گناه» نامیده شود.
گناهانى كه در آیات قرآن و سخنان پیشوایان بزرگ دینى به آنها نسبت داده شده و یا خود در مقام طلب آمرزش از آنها بر آمدهاند، همه از این قبیل است؛ یعنى، مقام و موقعیت معنوى و علم و دانش و ایمان آنها، آن قدر برجسته است كه یك غفلت جزئى در یك كار ساده معمولى - كه باید توجّه خاص و همیشگى به خداوند داشته باشد - براى آنها «گناه» شمرده شده است. و جمله معروف «حَسَناتُ الاَبْرار سَیئاتُ الْمُقَرَّبین؛ (3) اعمال نیك خوبان، گناه مقرّبان خدا محسوب مىشود» نیز ناظر به همین حقیقت است.
فیلسوف عالى قدر شیعه، مرحوم خواجه نصیر الدّین طوسى نیز در یكى از كتابهاى خود پاسخ فوق را این طور توضیح مىدهد:
«هرگاه كسى مرتكب كار حرامى شود و یا امر واجبى را ترك كند معصیت كار است و باید توبه كند، این نوع گناه و توبه مربوط به افرادى عادّى و معمولى است.
ولى هرگاه امور مستحب را ترك كند و كارهاى مكروه را به جا آورد، این نیز نوعى گناه شمرده مىشود و باید از آن توبه نماید، این نوع گناه و توبه مربوط به افرادى است كه از قسم اوّل معصومند.
گناهانى كه در قرآن و روایات به برخى از انبیاى گذشته مانند آدم، موسى، یونس... نسبت داده شده از این نوع گناهان است؛ نه از نوع اوّل.
هرگاه كسى التفات به غیر خدا پیدا كند و با اشتغال به امور دنیا از توجّه به خدا آنى غافل شود، این نیز براى اهل حقیقت نوعى گناه به شمار مىآید و بایستى از آن توبه كند و از خداى براى آن طلب آمرزش نماید.
پیامبر اسلام و پیشوایان دین ما كه در دعاها اقرار به گناهان خود كرده و از خدا آمرزش و بخشش خواستهاند، گناهان آنان از این نوع گناهان است، نه از نوع اوّل و دوم.» (4)
بد نیست براى تكمیل این پاسخ، موضوعى را كه دانشمند بزرگوار شیعه مرحوم «علىّ بن عیسى اربلى» در جلد سوّم كتاب نفیس «كشف الغمّة فى معرفة الائمّة» ضمن بیان تاریخ زندگانى حضرت موسى بن جعفرعلیهماالسلام نوشته در اینجا نقل نماییم.
او مىنویسد: «امام هفتم دعایى دارد كه آن را هنگام سجده شكر مىخوانده و در آن اقرار به انواع گناهان كرده و از خدا پوزش خواسته است. (5)
من هنگامى كه آن دعا را دیدم در فهم معناى آن زیاد فكر كردم و با خود گفتم: چگونه از كسى كه شیعه عقیده به «عصمت» او دارد، این گونه كلماتى كه اقرار به انواع گناهان است صادر مىشود؟!
هر چه فكر كردم، فكرم به جایى نرسید تا روزى فرصتى دست داد و با «رضىّ الدین ابى الحسن علىّ بن موسى بن طاووس» در یك جا بودیم، این مشكل را از او پرسیدم، او فرمود: مؤید الدّین علقمى وزیر، همین سؤال را چندى پیش از من كرد و من در جواب او گفتم: این نوع دعاها براى تعلم مردم بوده است.
من بعد از این پاسخ كمى فكر كردم و با خود گفتم: آخر این دعا را حضرت موسى بن جعفرعلیهماالسلام در سجدههاى نیمه شب خود مىخواند و در آن ساعتها كسى كنارش نبوده تا منظور تعلیم آنها باشد!
مدّتى از این واقعه گذشت، روزى «مؤید الدین محمّد بن علقمى وزیر» همین سؤال را از من كرد و من همان پاسخ اوّل و ایرادى كه به آن داشتم را به او گفتم، آن گاه اضافه كردم كه «شاید معناى صحیح این دعا جز این نباشد كه حضرت آن را از باب تواضع و فروتنى نسبت به پروردگار عرضه داشته باشد.
ولى بیان ابن طاووس مشكل مرا، حل نكرد و این عقده همچنان در دلم ماند تا معظّم له دار فانى را بدرود گفت. پس از گذشت روزگار درازى از توجّهات امام موسى بن جعفرعلیهماالسلام مشكلم حل شد و پاسخ صحیح آن را یافتم كه اینك براى شما مىنویسم:
«اوقات پیامبران و ائمّهعلیهمالسلام مشغول به ذكر خداست و دلهاى آنها بسته به جهان بالاست، آنها همیشه - همچنان كه معصوم فرموده است: خدا را آن چنان عبادت كن مثل اینكه تو او را مىبینى كه اگر تو او را نبینى او تو را مىبیند، - مراقب این حقیقتند.
آنها همیشه متوجّه او و به تمام معنا، رو به سوى او دارند كه هرگاه لحظهاى از این حالت غافل شوند و كارهاى مباحى از قبیل خوردن و آشامیدن، آنها را از این حالت توجّه باز دارد، آنها همین مقدار غفلت را براى خود گناه و خطا مىدانند و از خدا طلب آمرزش مىنمایند.
و گفته پیامبر اسلامصلىاللهعلیهوآله كه فرمود: «اِنَّهُ لَیرانُ عَلَى قَلْبى وَ اِنّى اَسْتَغْفِرُ بالنَّهارِ سَبْعینَ مَرَّةً؛ به درستى كه زنگارى بر قلبم مىنشیند و من در روز هفتاد مرتبه استغفار مىكنم.» و جمله معروف «حَسَناتُ الاَبْرار سَیئاتُ الْمُقَرَّبینَ» و نظایر اینها اشاره به همین واقعیت است كه ما توضیح دادیم.» (6)
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
1) إِنَّ الَّذِینَ یأْكُلُونَ أَمْوالَ الْیتامى ظُلْماً إِنَّما یأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیصْلَوْنَ سَعِیراً»؛ «كسانى كه اموال یتیمان را به ظلم و ستم مىخورند، [در حقیقت] تنها آتش مى خورند. و به زودى در شعلههاى آتش (دوزخ) مىسوزند.»
2) یومَ یحْمى عَلَیها فى نار جَهَنَّمَ فَتُكْوى بها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لاَنْفُسكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ» (توبه/ 35).
3) رهبران بزرگ، ص 232 - 238.
4) اوصاف الاشراف، ص 17.
5) براى اطلّاع از اصل دعا رجوع شود به كشف الغمّه، ص 43.
6) كشف الغمّه، ج3، ص 42 - 44.