بس نكته غیر حُسن بباید كه تا كسی مطبوعِ طبعِ مردمِ صاحبنظر شود
از یك جهت، تبلیغ بر سه گونه است:
1. تبلیغ با گفتار
2. تبلیغ با نوشتار
3. تبلیغ با رفتار
از جهت فزونی، تبلیغ با گفتار فراوانتر و رایجتر است؛ ولی غمگنانه باید این واقعیت تلخ را پذیرفت و گفت كه شماری از ما مبلّغان ـ اگر نگوییم بسیاری از ما ـ هنگام تبلیغ با گفتار، به مقدمات، شرایط، اصول و روش‌های «سخن گفتن» چندان توجه نمی‌كنیم و حال آنكه در این زمینه باید دست كم به دو امر مهم توجه كنیم:
1. سخنِ خوب گفتن
2. خوب سخن گفتن
می توانیم امر اول را در حوزه محتوای سخن و گفتار و امر دوم را در حوزه قالب سخن و گفتار در نظر آوریم كه هر دو، لازم و ملزوم یكدیگرند؛ اما جای بسی شگفتی است اگر برای «چگونه گفتن» به اندازه «چه چیز گفتن» ارزش و اهمیت قائل نشویم.
به همین منظور و در سال امیر سخن، حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام، 40 سخن از سخنان نغز و پر مغز ایشان در زمینه تبلیغ گفتاری و بویژه در حوزه قالب گفتار و چگونه سخن گفتن را با شما، مبلّغان گرامی، در میان می‌نهیم و با عنوان‌هایی تأمل برانگیز و گاه اشعاری زیبا از شاعران این مرز و بوم به قلم می‌آوریم تا شاید قبول خاطر حضرتش ارزانی مان شود.
شایان گفتن است 40 حدیث زیبایی را كه آورده ایم، از كتاب «مُعجَم الفاظ غُرَر الحِكَم و دُرَر الكَلِم، چاپ اول، قم، مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1413» برگرفته و شماره صفحه هر حدیث را در پایان ترجمه آن و درون پرانتز ذكر كرده ایم.
1. شخصیت ما به سخنان ما بستگی دارد
«تكلّموا تعرفوا فإنّ المرء مخبوء تحت لسانه؛
سخن بگویید تا شناخته شوید؛ زیرا (شخصیت) آدمی زیر زبانش نهفته است.» (ص 994)
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
***
زبان در دهان‌ای خردمند چیست كلید در گنجِ صاحبْ هنر
چو درْ بسته باشد چه داند كسی كه جوهرفروش است یا پیله ور
2. چرا زیبا سخن نمی‌گوییم؟
«جمیل القول دلیل وفور العقل؛
زیبایی سخن، نشانه فزونْ خِرَدی است.» (ص 946)
3. اگر پاسخ زیبا می‌خواهیم
«أجملوا فی الخطاب تسمعوا جمیل الجواب؛
سخن گفتن (با دیگران) را زیبا كنید تا پاسخ زیبا (از آنان) بشنوید.» (ص 294)
4. از روی حقیقت، سخن بگوییم
«إیاك و الكلام فیما لاتعرف طریقته و لاتعلم حقیقته...؛
از سخن گفتن در موردی كه راه و چاره آن را نمی‌شناسی و حقیقت آن را نمی‌دانی بپرهیز.» (ص 995)
زبانْ بُریده به كُنجی نشسته صُمٌّ بُكم بِه از كسی كه زبانش نباشد اندر حُكم
5. چرا سخنان گرانپایه نمی‌گوییم؟
«المرء یوزن بقوله و یقوّم بفعله فقل ما ترجّح زنته و افعل ما تجلّ قیمته؛
انسان به گفتارش سنجیده و به رفتارش ارزشگذاری می‌شود. بنابراین، چیزی بگو كه گرانپایه و كاری بكن كه گرانبها باشد.» (ص 1264)
غلام آن كلماتم كه آتش انگیزد نه آب سرد زند در سخن بر آتش تیز
6. سخن بلیغ این است
«البلاغة ما سهل علی المنطق و خفّ علی الفطنة؛
سخن رسا آن است كه بآسانی بر زبان آید و بسادگی فهمیده شود.» (ص 111)
7. مجاز و ایجاز سخن نیكو بُوَد
«أبلغ البلاغة ما سهل فی الصّواب مجازه و حسن إیجازه؛
رساترین سخن آن است كه افزون بر درستی، مجاز آن آسان (فهم) و كوتاهی آن نیكو (و در خور) باشد.» (ص 111)
درخشنده روشن روانِ كسی كه كوتاه گوید به معنی بسی
سخن گوید آن سان كه دلخواهتر ز لفظ، آن گُزیند كه كوتاهتر
8. گویا و خردمندانه سخن بگوییم
«ءایة البلاغة قلب عقول ولسان قائل؛
نشانه بلاغت، داشتن اندیشه‌ای سرشار از خِرَدورزی و زبانی سرشار از گویایی است.» (ص 111)
سخن چون برابر بُوَد با خِرَد ز گفتار گوینده رامِش بَرَد
9. امان از تكرار و تكرار و تكرار!
«علامة العی تكرار الكلام عند المناظرة...؛
نشانه درماندگی، تكرار سخن هنگام گفت و گو است.» (ص 995)
سخن گر چه دلبند و شیرین بُوَد سزاوار تصدیق و تحسین بُوَد
چو یك بار گفتی، مگو باز پس كه حلوا چو یك بار خوردند، بس
10. در پرتو اندیشه سخن بگوییم
«فكّر ثمّ تكلّم تسلم من الزّلل؛
نخست اندیشه كن آن گاه سخن گوی تا از لغزش‌ها در امان باشی.» (ص 994)
سخن كان از سر اندیشه ناید نوشتن را و گفتن را نشاید
***
اول اندیشه وانگهی گفتار پای بست آمده است و پس، دیوار
***
سخندانِ پرورده، پیر كهن بیندیشد، آن گه بگوید سخن
مزن بی تأمل به گفتار دَم نكو گو و گر دیرگویی چه غم؟
بیندیش و آن گه برآور نَفَس و زان پیش بس كن كه گویند بس
به نطق، آدمی بهتر است از دواب دواب از تو بِه، گر نگویی صواب
11. نرم و روان سخن بگوییم
«من لانت كلمته وجبت محبّته؛
هر كس سخن گفتنش نرم و روان باشد، دوست داشتنش نیز بایسته باشد.» (ص 994)
درشتی ز كَس نشنود، نرم گوی سخن تا توانی به آزرم گوی
12. دوست داری تو را سرزنش نكنند؟
«عوّد لسانك حسن الكلام تأمن الملام؛
زبان خویش را به سخنان پسندیده عادت ده تا از سرزنش (دیگران) در امان باشی.» (ص 995)
13. چرا سخنان خود را دسته بندی نمی‌كنیم؟
«أحسن الكلام ما زانه حسن النّظام و فهمه الخاصّ و العامّ؛
زیباترین سخن آن است كه با نظم و ترتیبی زیبا آراسته شده و برای خاص و عام قابل فهم باشد.» (ص 995)
بیارای! سخنگوی چابك سرای بساط سخن را یكایك به جای
14. الفاظ پیچیده و نامأنوس به كار نبریم
«أحسن الكلام ما لاتمجّه الاذان و لایتعب فهمه الأفهام؛
زیباترین سخن آن است كه برای گوش‌ها ناخوشایند و دریافت آن برای فهم (مردم) رنج آور نباشد.» (ص 995)
بشنو موعظه اهل عُقول كَلِّمِ النّاس علی قدر عُقول
اصل، معنی است نه تزیین كلام سخن آن است كه فهمند عوام
15. راست‌ترین سخن چه سخنی است؟
«أصدق المقال ما نطق به لسان الحال؛
راست‌ترین سخن آن است كه زبان حال نیز گویای آن باشد.» (ص 948)
بیان شوق چه حاجت، كه سوز آتش دل توان شناخت ز سوزی كه در سخن باشد
16. به عمل كار برآید، به سخنرانی نیست
«أحسن المقال ما صدّقه حسن الفعال؛
نیكوترین سخن آن است كه رفتار نیك (گوینده اش) بر آن گواهی دهد.» (ص 948)
بزرگی سراسر به گفتار نیست دو صد گفته چون نیم كردار نیست
17. از سخنان یاوه و بیهوده بپرهیزیم
«أسوء القول الهذر؛
بدترین سخن گفتن، یاوه گویی است.» (ص 946)
18. چرا تناقض گویی؟
«شرّ القول ما نقض بعضه بعضا؛
زشت‌ترین سخن آن است كه پاره‌ای از آن، پاره دیگرش را نقض كند.» (ص946)
19. نكند از كلمات زشت استفاده كنیم!
«إیاك و ما یستهجن من الكلام فإنّه یحبس علیك اللّئام و ینفّر عنك الكرام؛
از سخنان زشت پرهیز كن؛ زیرا فرومایگان را به گِردت نگه می‌دارد و گرانپایگان را از گِردت می‌راند.» (ص 1289)
سخن، خوب است ز اول، خاطر كَس را نرنجاند كه بعد از گفت و گو، سودی ندارد لب گَزیدن‌ها
20. مطالعه و سرمایه علمی مهمتر است
«ینبغی أن یكون علم الرّجل زائدا علی نطقه و عقله غالبا علی لسانه؛
سزاوار است كه دانش آدمی از سخن گفتن او فزونتر و خِرَدورزی وی بر زبانش چیره‌تر باشد.» (ص 1397)
21. آنچه از دل بر آید...
«إذا طابق الكلام نیة المتكلّم قبله السّامع و إذا خالف نیته لم یحسن موقعه فی قلبه؛
هرگاه سخن گوینده با باور درونی‌اش یكسان باشد، شنونده آن را می‌پذیرد. و هر گاه با باور درونی‌اش یكسان نباشد، در جان شنونده از جایگاه خوبی برخوردار نمی‌شود.» (ص 1331)
22. دلمان به این خوش نباشد
«من أعجبه قوله فقد غرب عقله؛
سخن هر كس او را خوش كند، بی گمان از خِرَدورزی‌اش دور مانَد.» (ص 947)
مشو غرّه به حُسن گفتار خویش به تحسین نادان و پندار خویش
23. پژوهشگرانه سخن بگوییم
«من تفقّد مقاله قلّ غلطه؛
هر كس سخنش پژوهشگرانه باشد، اشتباهش نیز اندَكانه باشد.» (ص 948)
سخن باید به دانش دَرج كردن چو زر سنجیدن آن گه خرج كردن
نخست اندیشه كن، آن گاه گفتار كه نامحكم بُوَد بی بیخ، دیوار
24. چرا مطالب را جمع بندی نمی‌كنیم؟
«من قام بفتق القول و رتقه فقد حاز البلاغة؛
هر كس بتواند دامنه سخن را بگستراند و سپس آن را خوب جمع بندی كند، بی گمان به رسایی سخن دست یافته است.» (ص 111)
25. هر سخن وقتی و هر نكته مكانی دارد
«لاتتكلّمنّ إذا لم تجد للكلام موقعا؛
هر گاه برای سخن گفتن جایگاهی (درخور) نیافتی، هرگز سخن نگو.» (ص 994)
مجال سخن تا نیابی، مگوی چو میدان نبینی، نگه دار گوی
26. چرا هر چه را می‌دانی می‌گویی؟
«لاتتكلّم بكلّ ما تعلم فكفی بذلك جهلا؛
هر چه را می‌دانی نگو؛ زیرا برای نادانی (تو) همین بس است.» (ص 994)
27. وای از این سخنوری!
«لاتقل ما یكسبك وزرا أو ینفّر عنك حرّا؛
سخنی نگو كه گناهی را برای تو به بار آورد و یا آزاده‌ای را از تو براند.» (ص 945)
28. با احاطه علمی سخن بگوییم
«لاتخبر بما لم تحط به علما؛
از چیزی كه دانشی فراگیر نسبت به آن نداری، سخن نگو.» (ص 282)
سخن كز علم گویی راست آن است مرا از اهل دل درخواست آن است
29. بر هر شنیده‌ای تكیه نكنیم
«لاتحدّث النّاس بكلّ ما تسمع فكفی بذلك خرقا؛
هر چه را می‌شنوی با مردم در میان نگذار؛ زیرا برای نادانی و سست انگاری (تو) همین بس است.» (ص 197)
30. سخنی را نگو كه تكذیبت كنند
«لاتحدّث بما تخاف تكذیبه؛
از چیزی كه بیم آن داری دروغش پندارند، سخن نگو.» (ص 197)
سخن را به اندازه‌ای دار پاس كه باور توان كردَنَش در قیاس
31. این پاسخ، از شخصیت ما نمی‌كاهد
«لایستحیینّ أحد إذا سئل عمّا لایعلم أن یقول لاأعلم؛
اگر چیزی را از كسی پرسند كه پاسخ آن را نمی‌داند، هرگز شرم نكند از اینكه گوید: نمی‌دانم.» (ص 945)
32. سخنرانی را این همه طولانی نكنیم
«ءافة الكلام الإطالة؛
درازگویی بیماری سخنگویی است.» (ص 995)
گفتار دراز مختصر باید كرد از یار بد آموز حذر باید كرد
33. چرا زوائد و حواشی سخن زیاد می‌شود؟
«كثرة الكلام تبسط حواشیه و تنقص معانیه فلایری له أمد و لاینتفع به أحد؛
پُرگویی، سخن را درازدامن و تُنُك مایه می‌كند به گونه‌ای كه هیچ پایانی برای آن دیده نمی‌شود و هیچ كسی از آن بهره مند نمی‌گردد.» (ص 1362)
سخن را سر است ای خردمند و بُن میاور سخن در میان سخن
خداوند تدبیر و فرهنگ و هوش نگوید سخن، تا نبیند خموش
34. چرا شنوندگان از ما خسته می‌شوند؟
«كثرة الكلام تملّ السّمع؛
پُرگویی گوش را خسته می‌كند.» (ص 995)
سخن را مَطلَع و مَقطَع بباید كه پُر گفتن ملالت می‌فزاید
35. بهترین سخنرانی این است
«خیر الكلام ما لایملّ و لایقلّ؛
بهترین سخن آن است كه هم خسته كننده نباشد و هم اندك نباشد.» (ص 995)
با آنكه سخن به لطف آب است كم گفتن هر سخن صواب است
آب ار چه همه زلال خیزد از خوردن پُر، ملال خیزد
كم گوی و گُزیده گوی چون دُر تا ز اندك تو جهان شود پُر
لاف از سخنِ چو دُر توان زد آن خشت بُوَد كه پُر توان زد
یك دسته گُلِ دماغ پرور از خرمن صد گیاه بهتر
36. دوست داری تو را تحسین كنند؟
«من أمسك عن فضول المقال شهدت بعقله الرّجال؛
هر كس از گفتن اضافات سخن بپرهیزد، بزرگان به خِرَدورزی‌اش گواهی دهند.» (ص 948)
37. با روش غیر مستقیم هم سخن بگوییم
«من اكتفی بالتّلویح استغنی عن التّصریح؛
هر كس به اشاره گویی بسنده كند، از آشكارگویی بی نیاز شود.» (ص 1032)
38. در دادن پاسخ، شتابان نباشیم
«من أسرع فی الجواب لم یدرك الصّواب؛
هر كس در دادن پاسخ شتاب نماید، از دادن پاسخِ درست باز مانَد.» (ص 170)
39. با نابِخرَدان چگونه سخن بگوییم؟
«ترك جواب السّفیه أبلغ جوابه؛
ندادن پاسخ به نابِخرد، رساترین پاسخ به اوست.» (ص 170)
40. چه شیرین است شیرین سخنی!
«من عذب لسانه كثر إخوانه؛
هر كس شیرین سخن باشد، برادران او فراوان شوند.» (ص 1028)
به گفتار شیرین، فریبنده مرد كند آنچه نتوان به شمشیر كرد
***
همی همچو جان زان نگردد كهن كه فرزند جان است شیرین سخن