نیایش با پروردگار عالم، آداب و شرایطی دارد كه با مراعات آن‌ها، امكان اجابت دعا زودتر فراهم خواهد شد. این آداب به سه بخش تقسیم می‌شوند:
اول: آدابی كه می‌بایست قبل از نیایش مورد توجه قرار گیرند.
دوم: آدابی كه همزمان با نیایش رعایت می‌شوند.
سوم: آن‌هایی كه پس از دعا و نیایش مراعات می‌شوند.
آداب قبل از نیایش
عمده این آداب عبارتند از اموری كه آمادگی انسان را برای قرار گرفتن در برابر خداوند افزایش داده، قلب انسان را متوجه عظمت پروردگار می‌نمایند. برخی از آن‌ها عبارتند از:
1 - پاكیزگی و طهارت روحی و جسمی؛
2 - استفاده از بوی خوش و توجه به آراستگی ظاهری؛ (1)
3 - توجه به قبله و خداوند قبله؛
4 - گمان به این كه اگر دعا كند خداوند اجابت خواهد فرمود؛
در این باره از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده است كه فرمودند:
«به طوری دعا كنید كه یقین به اجابت پروردگار داشته باشید.»
5 - صدقه دادن؛
امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه پدرم آداب نیایش
حاجتی داشت به هنگام زوال خورشید (یعنی هنگام ظهر) طلب می‌كرد؛ و هنگامی كه اراده درخواست حاجت خود می‌كرد قبل از آن صدقه می‌داد، عطر استعمال می‌كرد، به مسجد می‌رفت و آنچه از خدا می‌خواست در تحصیل جاجت خود دعا می‌كرد.» (2)
آداب همراه نیایش
1 - به زبان آوردن حاجت
از امام صادق علیه السلام نقل است كه فرمودند: «ان الله تبارك و تعالی یعلم ما یرید العبد اذا دعاه ولكن یحب ان یبث الیه الحوائج (3) ؛ همانا خداوند تبارك و تعالی هر آنچه عبد در هنگام نیایش می‌خواهد را می‌داند، ولی دوست دارد كه حاجت‌ها را به درگاهش شرح دهد.»
2 - توسل به پیامبر و اهل بیت او
از آیات قرآن به خوبی استفاده می‌شود كه وسیله قرار دادن مقام انسانی صالح در پیشگاه خدا، و طلب چیزی از خداوند به خاطر او به هیچ وجه ممنوع نیست و منافاتی با توحید ندارد. در آیه 64 سوره نساء می‌خوانیم:
«و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوك فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحیما»؛ «اگر آن‌ها هنگامی كه به خویش ستم كردند (و مرتكب گناهی شدند) به سراغ تو می‌آمدند، و از خدا طلب عفو و بخشش می‌كردند و رسول نیز برای آن‌ها طلب عفو می‌كرد، خدا را توبه پذیر و رحیم می‌یافتند.»
نیز در آیه 97 سوره یوسف می‌خوانیم:
«برادران یوسف، از پدر تقاضا كردند كه در پیشگاه خداوند برای آن‌ها استغفار كند، و یعقوب نیز این تقاضا را پذیرفت.»
در آیه 114 سوره توبه نیز موضوع استغفار حضرت ابراهیم علیه السلام در مورد پدرش (عمویش) آمده كه تاثیر دعای پیامبران را درباره دیگران تاكید می‌كند؛ و همچنین در آیات متعدد دیگر قرآن، این موضوع منعكس است. از روایات متعددی كه از طرق شیعه و اهل تسنن در دست داریم نیز به خوبی استفاده می‌شود كه توسل - به آن معنی كه ذكر شد - هیچگونه اشكالی ندارد، بلكه كار خوبی محسوب می‌شود. (4)
در اینجا لازم است به چند نكته اشاره شود:
الف - منظور از توسل این نیست كه كسی حاجت را از پیامبر یا امام بخواهد، بلكه منظور این است كه به مقام او در پیشگاه خدا متوسل شود، و این در حقیقت توجه به خداست، زیرا احترام پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به خاطر این است كه فرستاده او بوده و در راه او گام برداشته است.
ب - بعضی اصرار دارند كه میان حیات و وفات پیامبر و امامان علیهم السلام فرق بگذارند، در حالی كه از نظر یك مسلمان، پیامبر و صالحان، پس از مرگ زندگی برزخی دارند؛ زندگانی وسیعتر از عالم دنیا، همانطور كه قرآن، درباره شهیدان به آن تصریح فرموده است.
ج - بعضی نیز اصرار دارند كه میان تقاضای دعا از پیامبر، و سوگند دادن خدا به مقام او فرق بگذارند؛ تقاضای دعا را مجاز و غیر آن را ممنوع بشمارند. در حالی كه هیچگونه فرقی میان این دو دیده نمی‌شود.
د - بعضی از نویسندگان و دانشمندان اهل تسنن - به خصوص وهابیان - با لجاجت خاصی كوشش می‌كنند تمام احادیثی كه در زمینه توسل وارد شده است را تضعیف كنند و یا با اشكالات واهی و بی اساس، آن‌ها را به دست فراموشی بسپارند؛ آن‌ها در این زمینه چنان بحث می‌كنند كه هر نگرنده بی طرفی احساس می‌كند پیش از این، اینان عقیده‌ای برای خود انتخاب كرده و اینك می‌خواهند عقیده خود را بر روایات اسلامی تحمیل كنند، و هر چه مخالف آن بود به نوعی از سر راه خود كنار بزنند؛ در حالی كه یك محقق هرگز نمی‌تواند چنین بحث‌های غیر منطقی و تعصب آمیزی را بپذیرد.
ه - روایات در مورد توسل به حد تواتر رسیده است؛ یعنی به قدری زیاد است كه ما را از بررسی اسناد آن بی نیاز می‌سازد؛ علاوه بر این، در میان آن‌ها، روایت‌هایی كه همگان صحیح می‌شمارند نیز فراوان است. با این حال، جایی برای خرده گیری در پاره‌ای از اسناد آن‌ها باقی نمی‌ماند. (5)
امام حسن عسكری علیه السلام از اجدادش از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می‌كند كه: «خداوند سبحان به مومنان می‌فرماید، اگر بنده من از شما حاجتی داشته باشد، شما را به كسی كه دوست دارید درخواست می‌كند. و مگر نمی‌دانید بهترین و با كرامت‌ترین بندگان نزد من، محمد و علی؛ حبیب و ولی من هستند؟ پس هر كس حاجتی دارد به وسیله آن دو به من متوسل شود، به راستی دعای حاجتمندی كه مرا به آن‌ها - كه از پاكان درگاهم هستند - بخواند، رد نمی‌كنم. پس هر كس مرا به آن‌ها بخواند، دعایش را مستجاب می‌كنم و چگونه رد كنم دعای كسی را كه مرا به حبیب و برگزیده‌ام، و ولی و حجتم و روح و نور و آیت و باب رحمت و وجه و نعمتم می‌خواند رد كنم؟
مگر نمی‌دانید كه آن‌ها را از نور عظمتم آفریدم و آن‌ها را اهل كرامت و ولایت خود قرار دادم؟ پس كسی كه مرا به آن‌ها بخواند - در حالی كه آگاه و عارف به حق و مقام آن‌ها باشد - اجابت دعایش بر من واجب است و این حق او بر من است كه دعایش را مستجاب كنم.» (6)
در روایاتی نیز وارد شده است كه حتی خود امامان علیهم السلام به پدران خود متوسل می‌شده اند. داود رقی می‌گوید:
«بسیار می‌شنیدم كه امام صادق علیه السلام در دعاهای خود خداوند را به حق پنج تن قسم می‌داد.» (7)
همچنین در روایاتی توسل پیامبران گذشته به انوار مقدس اهل بیت و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله نقل شده است. سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می‌كند كه گفت: از رسول گرامی اسلام درباره كلماتی كه حضرت آدم از پروردگار فرا گرفت، تا توبه او پذیرفته شد، سؤال كردم، آن حضرت فرمود:
«ساله بحق محمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین و...» (8)
3 - اصرار در نیایش
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این باره فرموده اند:
«ان الله یحب السائل اللجوج؛ خداوند نیایشگری كه بر دعای خود پافشاری می‌كند را دوست دارد.» (9)
و از امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت شده است كه فرمود:
«الدعاء ترس المؤمن، و متی تكثر قرع الباب یفتح لك؛ دعا سپر مؤمن است و هرگاه دری را بسیار بكوبی بر روی تو باز می‌شود.»
از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است:
«و الله لا یلح عبد مؤمن علی الله فی حاجته الا قضاها الله له؛ به خداوند سوگند هیچ بنده مؤمنی در دعا پافشاری و اصرار به درگاه خدا نمی‌كند جز این كه خداوند حاجتش را برایش برمی آورد.» (10)
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند:
«ان الله كره الحاح الناس بعضهم علی بعض فی المسالة و احب ذلك لنفسه، ان الله یحب ان یسال و یطلب ما عنده؛ خداوند خوش ندارد كه مردم در حاجت‌های خود به یكدیگر اصرار كنند، ولی پافشاری و اصرار در خواهش از خود را دوست دارد، خداوند دوست می‌دارد از آنچه نزد او است سؤال و درخواست شود.» (11)
دست از طلب ندارم تا كام من برآید یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید
* * * * *
البته فراموش نشود كه اصرار در دعا و نیایش، با اصرار بر اجابت آن از طرف پروردگار متفاوت است، زیرا گاهی اجابت دعا به مصلحت انسان نیست.
4 - پنهان داشتن نیایش
در دعاهای پنهانی، ریا و خودنمایی كمتر راه پیدا كرده، به اجابت پروردگار نزدیكتر است. خداوند در این باره می‌فرماید: «ادعوا ربكم تضرعا و خفیة.» ؛ «پروردگار خود را با زاری و در پنهانی بخوانید.» (12)
در روایت از امام رضا علیه السلام است كه فرمود:
«دعوة العبد سرا دعوة واحدة تعدل سبعین دعوة علانیة؛ یك نیایش بنده به پنهانی و آهستگی با هفتاد دعای ظاهر و آشكار برابری می‌كند.» (13)
مخفی بودن نیایش - آن هم در سكوت و آرامش شب - تاثیر شگرفی در روح انسان دارد.
5 - توجه به دیگران (دعا برای دیگران)
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
«اذا دعا احدكم فلیعم فانه اوجب للدعاء؛ هرگاه یكی از شما دعا می‌كند باید به طور عمومی دعا كند، به درستی كه آن برای دعا واجب‌تر است.» (14)
چه، دعا كردن برای دیگران در هنگام دعای برای خود، دارای ارزش زیادی است، ولی از آن بالاتر این است كه انسان دیگران را بر خود مقدم داشته و ابتدا برای آن‌ها دعا كند. امام حسن مجتبی علیه السلام می‌فرماید:
«در شب جمعه، مادرم را دیدم كه تا صبح در حال ركوع و سجود بود، به او گفتم:ای مادر! چرا همانطوری كه برای دیگران دعا كردی برای خود دعا نكردی؟ فرمود: «الجار ثم الدار؛ اول همسایه، سپس خانه خود.» (15)
از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است:
«من قدم اربعین رجلا من اخوانه فدعا لهم ثم دعا لنفسه استجیب له فیهم و فی نفسه؛ كسی كه پیش از دعای برای خود، چهل نفر از برادران - مومن - خود را دعا كند، دعایش هم در حق آنان و هم در حق خودش مستجاب خواهد شد.» (16)
بهر این فرمود با موسی خدا وقت حاجت خواستن اندر دعا
كای كلیم الله ز من می‌جو پناه با دهانی كه نكردی تو گناه
گفت موسی: من ندارم آن دهان گفت ما را از دهان غیر خوان
از دهان غیر كی كردی گناه؟ از دهان غیر بر خوان كای اله (17)
در دعاهایی كه به دست ما رسیده، دعای برای دیگران به صورت‌های زیر می‌باشد:
* دعا برای اولیا، نیكان و بزرگان دین
یكی از برترین دعاهای ممكن، دعا در حق قطب دایره امكان؛ حجت ابن الحسن العسكری علیهما السلام است، چه از جهت سلامتی آن وجود شریف و چه از جهت تعجیل در فرج ایشان، كه او را حق بسیار بزرگی بر گردن ماست. از حق وجود و هستی گرفته كه او سبب متصل بین زمین و آسمان است (18) تا حق بقاء در دنیا. (19)
علاوه بر این دو، حق قرابت و خویشاوندی با پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله لازم می‌كند در حق او دعا كنیم؛ چون دعا كردن نیز نشانه‌ای از مودت و دوستی است. و بالاخره امام واسطه نعمت و فیوضات الهی است. در بخشی از زیارت جامعه می‌خوانیم:
«به بركت ما، درخت‌ها بارور گردیده و میوه‌ها رسیده و نهرها جاری شده و باران از آسمان بارید، و گیاه از زمین روئیده است.»
* دعا برای پدر و مادر و كسانی كه بر گردن انسان حق دارند
«ربنا اغفر لی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب» ؛ «ای پروردگار ما! مرا و پدر و مادرم را و مؤمنان را در روزی كه حساب برپا می‌گردد بیامرز.» (20)
* دعا برای برادران دینی
«ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذین سبقونا بالایمان» ؛ «ای پروردگار ما! ما را بیامرز و برادران ما را كه در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز.» (21)
* دعا برای فرزندان و نسل‌های آینده
«رب هب لی من لدنك ذریة طیبة انك سمیع الدعاء»؛ «پروردگارا! از رحمت خود بر من نسلی پاكیزه ببخش، همانا كه تو شنوای دعایی.» (22)
«رب اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء»؛ «پروردگارا! مرا و فرزندانم را بر پای دارنده نماز قرار ده و دعایم را بپذیر.» (23)
* دعا برای مرزداران
«بار الها! درود تو بر محمد و خاندان او باد و سوگند به عزتت كه مرزهای مسلمانان را از بد نگهدار و به نیروی خود، پاسداران آن مرزها را تایید فرمای و عطاهای آنان را از عطیه خود كامل و سرشار ساز....» (24)
6 - نیایش همگانی
یكی دیگر از آداب نیایش، همگانی و همراه با جمعیت دعا كردن است.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه فرمود:
«ما اجتمع اربعة قط علی امر واحد فدعوا الا تفرقوا عن اجابة؛ هیچگاه چهار نفر با هم دست به دعا برنمی دارند، جز آن كه وقتی پراكنده شوند دعای آنان به اجابت رسیده باشد.» (25)
7 - اظهار فروتنی
هر چه انسان نسبت به خود شناخت بیشتری پیدا كند، در برابر پروردگار تواضع بیشتری خواهد داشت؛ چرا كه به نیازهای خود آگاه می‌شود و نسبت به این كه در تمام هستی خود به خداوند متعال نیازمند است بیشتر توجه پیدا می‌كند.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است كه فرمود:
«ان الله تبارك و تعالی اوحی الی موسی: اذا وقفت بین یدی فقف وقف الذلیل الفقیر؛ خداوند تعالی به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: هرگاه در پیشگاه من ایستادی، همانند شخص ذلیل نیازمند بایست.» (26)
خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: «ادعوا ربكم تضرعا»؛ (27) «پروردگار خود را با حالت زاری بخوانید.»
ما درون را بنگریم و حال را نی برون را بنگریم و قال را
ناظر قلبیم اگر خاشع بود گر چه گفت لفظ ناخاضع بود
8 - شروع دعا با نام پروردگار
بهترین نیایش آن است كه در ابتدا با نام و یاد پروردگار آغاز شود. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «لا یرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحیم؛ دعایی كه با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز شود، رد نمی‌شود.» (28)
9 - مدح و ثنای خداوند متعال
امام صادق علیه السلام فرمود:
«هرگاه اراده دارید كه از حق سبحانه و تعالی چیزی از حوایج دنیا را سؤال كنید، باید به ستایش پروردگار و مدح او و صلوات بر پیغمبر و آل او علیهم السلام ابتدا كنید، بعد از آن از خداوند حاجات خود را بخواهید.» (29)
بهترین نمونه این مدح و ثنای پیش از دعا در سوره حمد دیده می‌شود كه ابتدا خداوند را به رحمانیت و رحیمیت مدح می‌كنیم و سپس دعا می‌كنیم.
این مساله را در بیشتر ادعیه امامان معصوم علیهم السلام به خوبی می‌توان مشاهده كرد. از آن جمله روایتی از امیرمؤمنان علیه السلام درباره تمجید پروردگار متعال با این عبارت:
«یا من هو اقرب الی من حبل الورید! یا فعالا لما یرید! یا من یحول بین المرء و قلبه! یا من هو بالمنظر الاعلی! یا من هو لیس كمثله شی ء؛ای آن كه از رگ گردن به من نزدیك تری!ای آنكه هر چه بخواهی انجام می‌دهی!ای آنكه میان انسان و دلش حایل می‌شوی!ای آن كه در بلندترین دیدگاهی!ای آن كه همانندش هیچ نیست!» (30)
10 - درود فرستادن بر پیامبر و آل او
یكی از آدابی كه اجابت دعا را تضمین می‌كند، درود فرستادن بر پیامبر و اهل بیت او علیهم السلام است. از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه فرمودند:
«لا یزال الدعاء محجوبا حتی یصلی علی محمد و آل محمد؛
همواره دعا و نیایش در پرده است تا آنگاه كه بر محمد و آل او درود فرستاده شود.» (31)
11 - گریه كردن هنگام نیایش
این برترین ادب نزد پروردگار است، چرا كه اوج هیجان و احساسات و عشق و علاقه در این هنگام بروز پیدا می‌كند و خبر از نرمی دل و خشوع قلب می‌دهد و آن هم دلیل اخلاص است. در روایت است كه:
«اگر نتوانستید گریه كنید، خود را به حالت گریه كنندگان درآورید.» (32)
آب كم جو، تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست
تا نگرید طفلك نازك گلو كی روان گردد ز پستان شیر او؟
البته باید توجه داشت كه تنها گریه كردن ظاهری مقصود اصلی نیست، بلكه می‌بایست آداب دیگری نیز مورد توجه قرار گیرد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
«حضرت موسی از كنار یكی از یارانش گذر كرد در حالی كه آن شخص در سجده بود، آن حضرت به دنبال انجام كارش رفته و در بازگشت نیز آن شخص را در همان حال دید، سپس فرمود: اگر حاجت تو به دست من می‌بود هر آینه برآورده می‌كردم - در این هنگام از پروردگار ندایی رسید كه -ای موسی! اگر آنقدر سجده كند كه گردنش قطع شود، دعایش را اجابت نخواهم كرد تا آن زمان كه از آنچه دوست ندارم به آنچه دوست دارم باز گردد.» (33)
تا به حاصل برسد كشت امیدی كه تو راست چاره كار بجز دیده بارانی نیست
12 - اعتراف به گناهان
اعتراف به تقصیرات و گناهان باعث می‌شود انسان به خدا نزدیكتر شده، قلبش خاشع شود. علاوه بر این، یادآوری گناه انسان را به حالت گریه نزدیكتر می‌كند.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «هرگاه خواستید حاجت‌های دنیا و آخرت خود را با خدا در میان بگذارید، با ثنا و ستایش الهی آغاز كنید و سپس بر محمد و آل او صلوات بفرستید و بعد از آن به تقصیرات و گناهان خود اعتراف كنید و بعد از این از خدا «حاجت» خود را بخواهید.» (34)
13 - حضور قلب
اولین پیشوای شیعیان؛ امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می‌فرماید:
لا یقبل الله دعاء قلب لاه؛ خداوند دعای دلی كه غافل و سرگرم باشد را نمی‌پذیرد.» (35)
از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است كه فرمود:
«اذا دعوت الله فاقبل بقلبك؛ هرگاه خواستی دعا كنی توجه قلبی داشته باش.» (36)
14 - بالا بردن دست‌ها
بلند كردن دست‌ها به طرف آسمان در هنگام دعا نیز از آداب نیایش بوده، در ایجاد حالت معنوی و روحی بسیار مؤثر است. امام حسین علیه السلام فرمود: وقتی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله دعا می‌كردند، دست هایشان را بلند می‌كردند همانند مسكینی كه چیزی طلب می‌كند.» (37)
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فما استكانوا لربهم و ما یتضرعون» (38) فرمودند: «التضرع رفع الیدین بالدعاء؛ تضرع، یعنی دست‌ها را هنگام دعا بلند كردن.» (39)
15 - گفتن ماشاءالله در پایان دعا
از امام صادق علیه السلام روایت است كه فرمود:
«ما من رجل دعا فختم دعائه بقول ماشاء الله لا قوة الا بالله الا اجیب صاحبه؛ كسی نیست كه دعای خود را با جمله ماشاء الله لا قوة الا بالله ختم كند، مگر آن كه دعایش مستجاب شود.» (40)
آداب بعد از نیایش
1 - تكرار دعا و نیایش
دعا چه اجابت شود و چه نشود، شایسته است انسان همواره بر آن مداومت داشته باشد. آن‌هایی كه تنها هنگام مشكلات رو به خدا آورده و در هنگام آسایش و راحتی به فكر سخن گفتن با خدا نیستند، از اجابت پروردگار دور خواهند بود.
خداوند از انسان‌هایی كه تنها هنگام سختی‌ها خدا را می‌خوانند و هنگام رفع گرفتاری او را فراموش می‌كنند، مذمت كرده و می‌فرماید:
«و اذا مس الانسان ضر دعا ربه منیبا الیه ثم اذا خوله نعمة منه نسی ما كان یدعوا الیه من قبل» ؛ (41) « و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را - در حالی كه به سوی او بازگشت كننده است - می‌خواند؛ سپس چون او را از جانب خود نعمتی عطا كند، آن [مصیبتی] را كه در رفع آن پیشتر به درگاه او دعا می‌كرد، فراموش می‌نماید.»
در آیه‌ای دیگر، آن‌ها را این گونه سرزنش می‌كند:
«و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما فلما كشفنا عنه ضره مر كان لم یدعنا الی ضر مسه» ؛ (42) «و چون انسان را آسیبی رسد، ما را - در همه حال - در حال به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده - می‌خواند و چون گرفتاریش را برطرف كنیم چنان می‌رود كه گویی ما را برای گرفتاریی كه به او رسیده نخوانده است.»
2 - كشیدن دست‌ها به صورت
یكی از آداب پس از دعا، كشیدن دست‌ها به سر و صورت است. امام صادق علیه السلام فرمودند:
«ما ابرز عبد یده الی الله العزیز الجبار الا استحیی الله - عز و جل - ان یردها صفرا فاذا دعا احدكم فلا یرد یده حتی یمسح علی وجهه و راسه؛ هیچ بنده‌ای دستش را به سوی خدا نگشاید مگر این كه خدا را شرم آید كه آن را تهی برگرداند، پس هنگامی كه یكی از شما دعا می‌كند دست خود را بر نگرداند مگر اینكه بر سر و روی خود بكشد.» (43)
3 - گفتن آمین
امام صادق علیه السلام فرمود:
«الداعی و المؤمن فی الاجر شریكان؛ (44) دعاكننده و آمین گو در اجر و ثواب شریك هستند.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) خذوا زینتكم عند كل مسجد.) اعراف/103.
2) اصول كافی، ج 4، كتاب الدعاء، ص 227، ح 7.
3) بحارالانوار، مجلسی، ج 93، ص 296.
4) بر گرفته از تفسیر نمونه، ج 4، ص 366.
5) اقتباس از تفسیر نمونه، ج 4، صص 370 و 371.
6) وسایل الشیعه، باب استحباب توسل در دعا به محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله.
7) كافی، كلینی، ج 2، ص 422.
8) وسائل الشیعه، كتاب الصلاة، باب 37، ح 8843.
9) بحارالانوار، ج 93، ص 374.
10) همان، ج 93، ص 375.
11) همان، ج 78، ص 173.
12) اعراف/ 53.
13) عدة الداعی، احمد بن محمد بن فهد حلی، ص 117.
14) همان، ص 118.
15) بحارالانوار، ج 43، ص 81، روایت 3.
16) همان، ج 93، ص 383، روایت 2.
17) مثنوی معنوی، جلال الدین محمد بلخی.
18) در دعای شریف ندبه می‌خوانیم: این السبب المتصل بین الارض و السماء.
19) امام صادق علیه السلام فرمود: اگر زمین بدون امام بماند از هم می‌پاشد. كافی، ج 1، ص 179.
20) ابراهیم/ 41.
21) حشر/ 10.
22) آل عمران/ 38.
23) ابراهیم/ 40.
24) ر. ك: صحیفه سجادیه.
25) ثواب الاعمال، صدوق، ص 357.
26) بحارالانوار، ج 93، ص 313.
27) اعراف/ 55.
28) عدة الداعی، ص 120.
29) همان.
30) اصول كافی، ج 2، ص 484، روایت 2.
31) بحارالانوار، ج 93، ص 316، روایت 21.
32) ر. ك: اصول كافی، كلینی، ج 4، ص 233.
33) بحارالانوار، ج 78، ص 225، روایت 95.
34) مرآت العقول، ج 12، ص 99.
35) بحارالانوار، ج 93، ص 314.
36) همان.
37) كان رسول الله صلی الله علیه و آله یرفع یدیه اذا ابتهل و دعاكما یستطعم المسكین» بحارالانوار، ج 93، ص 294، روایت 23.
38) مؤمنون/ 76.
39) الاربعون حدیثا، شهید اول، حدیث 30؛ بحارالانوار، ج 85، ص 204.
40) وسائل الشیعه، كتاب الصلوة، ابواب دعا، باب 35، حدیث 2.
41) زمر/ 8.
42) یونس/ 12.
43) عدة الداعی، ص 159.
44) اصول كافی، ج 4، ص 242حدیث 4.