شعر تعبیری است لطیف از یك اندیشه یا احساس در عباراتی موزون كه مقصود را به نیکوترین وجه به روح شنونده القاء می‌كند و از قدیمی‌ترین آفریده‌های روح بشری است و اولین شعر از زبان اولین انسان سروده شد. [1] می‌گویند: «سبب آن بود كه هابیلِ مظلوم را قابیلِ مشئوم بكشت و آدم را داغ غربت و ندامت تازه شد. در مذمّت دنیا و در مرثیة فرزند شعر گفت.» [2]
انسان شعر را برای آن گفت تا خود در سخنِ خویش پنهان گردد و احساس یا اندیشة خویش را به همه جا ببرد. و الحق و الانصاف، شعر این رسالت را به نحوِ احسن انجام داده و تأثیر خوبی در شنونده گذاشته است.
مرحوم محقق حلی كه از مراجع تقلید و از فقهاء بزرگ اسلامی است، دربارة شعر عرب و تأثیر آن می‌گوید:
«شعر از بهترین نشانه‌های ادب و از زیباترین افتخارهای عرب است. با شعر بزرگواریها درخواست می‌شود و طبیعتهای خود رأی نرم می‌گردد. اندیشه‌ها را تیز می‌كند و كینه‌ها را از بین می‌برد و تباهی اندیشه‌ها را اصلاح می‌كند و همتهای راكد را به ثمر می‌نشاند.» [3]
و چه خوب حضرت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:«اِنَّ مِنَ الشِّعرِ لَحِکَماً وَ اِنَّ مِن البَیانِ لَسِحراً؛ [4] همانا پاره‌ای از اشعار حكیمانه و پاره‌ای از بیانها سحرآمیز است.»
در روایات نیز آمده كه وقتی آیة و الشُّعَراءُ یتَّبِعُهُمُ الغاوُون [5] ؛ نازل شد، گروهی از شاعران خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم آمده، عرض كردند: تكلیف ما چیست و دربارة شاعران چه می‌گویید؟
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «اِِنَّ المُؤمِنَ یجاهِدُ بِسَیفِهِ وَ لِسانِهِ وَ الَّذی نَفسی بِیدِهِ لَكَأَنَّما بِوَجهِهِم مِثلَ نَضجِ النَّبلِ؛ [6] همانا مؤمن با شمشیر و زبانش جهاد می‌كند و قسم به خدایی كه جانم به دست اوست! [بر اثر شعر شما] صورت كفار همچون شكافته شده به تیر است.»
و نیز نقل شده است كه: «لَمَّا نَزَلَت «وَ الشُّعَراءُ» اَلآیهَ جاءَ عَبدُ اللهِ بنِ رَواحَهِ وَ كَعبُ بنُ مالِكِ وَ حَسَّانُ بنُ ثابِتِ وَ هَم یبكونَ فَقالوا: یا رَسولَ اللهِ لَقَد اَنزَلَ اللهُ هذِهِ الآیهَ وَ هُوَ یعلَمُ اَنَّا شُعَراءُ أَهَلَكنا؟ فَاَنزَلَ اللهُ «اِلّا الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلِوا الصَّالِحاتِ» فَدَعاهُم رَسُولُ اللهِ فَتَلاهُ عَلَیهِم؛ [7] وقتی آیة والشعراء یتبعهم الغاوون نازل شد، عبدالله بن رواحه و كعب بن مالك و حسان بن ثابت [كه هر سه شاعر بودند] در حالی كه گریان بودند، خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله رسیدند و عرضه داشتند: یا رسول الله! خداوند این آیه را نازل كرد و او می‌داند كه ما شاعریم، آیا ما هلاك شدیم؟ پس خداوند آیة الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات؛ «مگر آنان كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند» را نازل كرد. پس پیامبر صلی الله علیه وآله آنها را خواند و آیه را بر آنها تلاوت كرد.»
با بررسی زندگانی معصومین (اشعاری نغز و بسیار زیبا می‌یابیم كه ائمه اطهار (آنها را برای هدفهای مختلفی سروده و با آن، اندیشه یا احساسات خود را به دیگران فهمانده و تأثیر لازم را در افكار مختلف گذاشته اند.
فاطمة زهرا علیهاالسلام نیز در مدت كوتاه عمر خود، در جاهای مختلف و زمانهای گوناگون اشعاری سروده است كه به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود:
1. الگودهی به كودكان
كودكان روحشان متمایل به آهنگ و موسیقی است و لذا برای آموزش و پرورش كودكان همواره از شعر استفاده می‌كنند و آموزشها را در قالب شعر می‌ریزند و به خاطر همین، در تبلیغات وسائل یا خوراكیها برای كودكان از آهنگها و سرودهای متنوع بهره می‌گیرند. همچنین مادران برای آرام كردن یا خواباندن كودكان خود از شعرها استفاده می‌كنند.
در روایتی آمده است: هرگاه فاطمة زهرا علیهاالسلام فرزندش حسن را حركت می‌داد و بالا و پایین می‌برد، می‌فرمود:
أَشبِه أَباكَ یا حَسَنُ وَ اعبُد إلهاً ذا مِنَنٍ
وَ اعبُد إلهاً ذا مِنَنٍ وَ لا تُوالِ ذا الإحَن [8]
علامة مجلسی در توضیح مصرع دوم بیت اوّل (واخلع عن...) می‌فرماید:
«حق یا به فتح حاء است، پس كنایه از اظهار اسرار است یا به ضمّ حاء جمع حُقّه [به معنای ظرف است] ، پس كنایه از سخاء وجود است و یا به كسر حاء به معنای بچه شتر است و كنایه از تصرف درامور است.» [9]
معنای شعر این است: ‹ای حسن! مانند پدرت باش و ریسمان از گردن حق باز كن و حقایق را اظهار كن و خدای احسان کننده را پرسش کن و با افراد كینه توز دشمنی نكن!»
و آن حضرت به فرزندش حسین می‌فرمود:
انتَ شَبیهٌ بِأَبی لَستَ شَبیهاً بِعَلی [10]
« [و‌ای حسین!] تو شبیه به پدرم (رسول الله ص) هستی و به پدرت علی شبیه نیستی.»
2. مدح علی
حضرت زهرا علیهاالسلام لب به ستایش شوهرش، علی می‌گشود و می‌فرمود:
«أَضحَی الفِخارُ لَنا وَ عِزٌّ شامِخٌ وَ لَقَد سَمَونا فی بَنی عَدنانِ
نِلتَ العُلا وَ عَلَوتَ فی كُلِّ الوَری وَ تَقاصَرَت عَن مَجدِكَ الثَّقَلانِ
أعنی عَلِیاً خَیرَ مَن وَ طَأَ الثَّری ذَ المَجدِ وَ الاِفضالِ وَ الاِحسانِ
فَلَهُ المَكارِمُ وَ المَعالی وَ الحِبا ما ناحَتِ الأَطیارُ فی الأَغصانِ؛ [11]
افتخار و عزت والا، از آن ما شد و ما در میان فرزندان عدنان سربلند شدیم.
تو به بزرگی و برتری رسیدی و از همة آفریده‌ها والاتر شدی و جن و انس از عظمت تو عقب ماندند.
مقصودم علی است؛ بهترین كس كه گام بر خاك نهاد؛ بزرگوار و دارای احسان و نیكی.
والایی‌های اخلاقی و بزرگیها از آن اوست تا آن گاه كه مرغان بر شاخه‌ها به ترنّم مشغول اند.»
مبارزه سیاسی
فاطمة زهرا علیهاالسلام در برابر جریاناتی كه بعد از رحلت رسول مكرم اسلام صلی الله علیه وآله به وجود آمد، ساكت ننشست و دست به مبارزه سیاسی زد و با سخنرانیهای افشاگرانه و سرودن اشعاری به بیانِ ماهیت غاصبان خلافت و مصیبتهای وارده به وسیلة آنها پرداخت.
فضّه خادمِ آن حضرت نقل می‌كند كه گریة فاطمة زهرا علیهاالسلام در روز هشتم بیشتر شد و به سوی قبر حضرت رسول صلی الله علیه وآله حركت كرد و گروهی نیز به همراه ایشان بودند. در آنجا حضرت چند بیت نوحه‌ای سرودندكه در قسمتی از آن این چنین آمده:
«لَو تَری المِنبَرَ الَّذی كُنتَ تَعلُوهُ عَلاهُ الظَّلامُ بَعدَ الضِّیاءِ
یا إلهی عَجَّل وَفاتی سَریعاً فَلَقَد تَنَغَّصَتِ الحَیاهُ یا مَولائی؛ [12]
[پدر جان] اگر به منبری كه بالای آن قرار می‌گرفتی، بنگری، [خواهی دید كه] تاریكی بعد از روشنایی بر آن بالا رفته. خدایا! مرگ مرا نزدیك گردان كه حیات و زندگی بر من تاریك شده است،ای مولای من!»
و در جای دیگر فرمود:
«قُل لِلمُغَیبِ تَحتَ أَطباقِ الثَّری إِن كُنتَ تَسمَعُ صَرخَتی وَ نِدائِیاً
صُبَّت عَلَی مَصائِبٌ لَو اَنَّها صُبَّت عَلَی الاَیامِ صِرنَ لَیالِیاً
قَد كُنتُ ذاتَ حِمی بِظِلِّ مُحَمَّدٍ لا اَخشُ مِن ضَیمٍ وَ كانَ جَمالیاً
فَالیومَ أخشَعُ لِلذَّلیل وَ اتَّقی ضَیمی وَ اَدفَعُ ظالِمی بِرِدائِیاً؛
بگو به آن كه در زیر طبقات زمین پنهان است: اگر صدا و نالة مرا می‌شنوی،
به جانم ریختند چندان غم و درد مصیبتها كه گر بر روزها ریزند، گردد تیره چون شبها.
من در سایة حمایت محمد صلی الله علیه وآله بودم و از هیچ دشمنی و ظلمی نمی‌ترسیدم و او جمال من بود.
اما امروز در برابر ذلیلی ترس دارم و باك دارم به من تعدی شود و من ظالم را با پیراهنم دفع می‌كنم.»
ابن طیفور روایتی را نقل می‌كند كه چون فدك را غصب كردند، آن حضرت به سراغ ابوبكر رفت و فرمود:
«آیا در كتاب خداست كه تو از پدرت ارث بری و من از پدرم ارث نبرم؟» بعد از آن نزد قبر پدر رفته، فرمود:
قَد كانَ بَعدَكَ اَنبَاءٌ وَ هَنبَثَهٌ لَو كُنتَ شاهِدَها لَم یكبُرِ الخَطبُ
إنّا فَقَدناكَ فَقدَ الأَرضِ وابِلَها وَ اختَلَّ قَومُكَ فاشهَدهَم فَقَد نَكَبوا
وَ كُلُّ أَهلٍ لَهُ قُربی وَ مَنزِلَهٌ عِندَ الإّلَهِ عَلَی الأَدنَینِ مُقتَرِبٌ
أَبدَت رِجالٌ لَنا نَجوی صُدُورِهِم لَمّا مَضَیتَ وَ حالَت دونَكَ التُّرابُ
تَجَهَّمَتنا رِجالُ وَ استُخِفَّ بِنا لَمّا فُقِدتَ وَ كُلُّ الأَرضِ مُغتَصَبٌ
... إِنّا رُزینا بِما لَم یرزَ ذُو شَجَنٍ مِنَ البَرِیهِ لا عَجَمٌ وَ لا عَرَبٌ
سَیعلَمُ المُتَوَلِّی الظُّلمِ حامَتَنا یومَ القِیامَهِ أَنِّی سَوفَ ینقَلِبُ؛ [13]
بعد از تو خبرها و مسائل مختلف پیش آمده كه اگر تو بودی آن چنان بزرگ جلوه نمی‌كرد.
ما تو را از دست دادیم، مانند از دست دادنِ سرزمین، باران را و قوم تو مختلّ ماند و بنگر كه چگونه از راه منحرف شده اند.
هر خاندانی كه نزد خداوند قرب و منزلتی داشت، بر بیگانگان مقدم بود [در حالی كه به ما ظلم كردند و حرمت ما را شكستند] .
آن زمان كه رفتی و خاك میان ما و تو فاصله انداخت، مردانی اسرار سینه‌های خود را برای ما آشكارا كردند.
مردانی به ما هجوم آوردند و ما كوچك شمرده شدیم، آن زمان كه تو از میان ما رفتی و هر زمینی غصب شد.
به ما مصیبتی رسید كه در دنیا نه در عرب و نه در عجم هیچ كس بدان مبتلا نشد.
به زودی در روز قیامت آن كس كه سبب ظلم به ما بود، خواهد دانست به كجا می‌رود.»
این بود گوشه‌ای از اشعار آن بانوی نمونة اسلام.
ان شاء الله خداوند توفیق آشنایی بیشتر با معارف آن بزرگواران را به ما عنایت فرماید!
ما را كجا بكوی تو ممكن شود وصول كآنجا خیال را نبود قدرت نزول
طول زمان هوای تو از سر بدر نبرد كاصلی بود محبت و الأصل لایزول
چشم امید نیست به هیچ آستان مرا الا به آستانة فرخندةبتول
ام الائمه النقبا بانوی جزا نور الهدی حبیبة حق بضعه الرسول
زهرا كه ز امر حق پی تعظیم شأن او در شب نموده زهره به كاخ علی نزول
صدیقه آنكه كرد پی كسب عزّ و جاه روح الامین ز روزِ ازل خدمختش قبول
- پاورقــــــــــــــــــــی
[1] . سفثینه البحار، حاج شیخ عباس قمی، انتشارات اسوه، 1416، ج 4، ص 447.
[2] . تذكره الشعراء سمرقندی، ص 24.
[3] . سفینه البحار، ج 4، ص 453.
[4] . وسائل الشیعه، ج 7، ص 404، ح 9694.
[5] شعراء / 224 «و شاعران را مردم جاهل گمراه پیروی می‌کنند.»
[6] . میزان الحكمه، محمدی ری شهری، دار الحدیث، چاپ اول، 1416، ج 2، ح 1462.
[7] . در المنثور فی التفسیر المأثور، جلال الدین سیوطی، دارالفكر بیروت، چاپ اول، 1414، ج 6،ص 335.
[8] . بحار الانوار، علامه محمد باقر مجلسی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چاپ سوم، 1403،ج 43، ص 286.
[9] . همان، ص 287.
[10] . همان.
[11] . نهج الحیاه (فرهنگ سخنان فاطمه علیهاالسلام) ، مؤسسه تحقیقاتی امیر المؤمنین، چاپ اول،1372، ص 184.
[12] . بحار الانوار، ج 43، ص 177.
[13] . بلاغات النساء، ابن طیفور، بیروت، ص 12. البته در این كتاب تنها دو بیت از این شعر نقل شده و سایر ابیات آن در این منابع آمده است: بحرا الانوار، ج 29؛ الاحتجاج، طبرسی، اسوه، ایران، چاپ دوم، 1416، ص 239؛ الغدیر، ج 7، ص 79 و 192؛ تفسیر القمی؛ طبقات ابن سعد؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید.