نکته‌هایی در احکام اسلامی وجود دارد که معمولاً مخاطبان آنها را نمی‌دانند و با شنیدن این نکته‌ها از گوینده، انگیزه آنان برای آمدن به مجلس بیان احکام و گوش فرا دادن بیشتر می‌شود.
در این مجال به چند نکته از این نکات می‌پردازیم.
با یاد سپاری این تذکر مهم که هر شخصی هنگام عمل به این نکته‌ها باید از فتوای مرجع تقلید خویش پیروی و تقلید کند:
نکته اول
گاه می‌گویند هنگام وارد شدن به مکانی و یا خارج شدن از آن «مستحب» است ابتدا افرادی که در سمت «راست» دیگران قرار گرفته اند، به آن وارد یا از آن خارج شوند! حال آن که قلمزن با پرسش از صاحب نظران و پژوهش در کتابهای فقهی هنوز نتوانسته است به «استحباب» شرعی چنین عملی دست یازد ـ اگر چه به گفته برخی، برای جلوگیری از اتلاف وقت و تعارف‌ها و حل اختلاف‌ها کار پسندیده‌ای است. ـ آن چه در کتابهای فقهی دیده می‌شود، استحباب وارد شدن با پای «راست» به مسجد و با دست «راست» غذا خوردن و مانند آن است و نه چیز دیگر.
نکته دوم
طبق فتوای بسیاری از مراجع معظم تقلید، سن بلوغ برای دختران تمام شدن 9 سال قمری و برای پسران تمام شدن 15 سال قمری است. با توجه به این که هر سال قمری برابر با 354 روز و 6 ساعت و در نتیجه به مقدار 10 روز و 18 ساعت از سال شمسی کمتر است، سن بلوغ دختران طبق سال شمسی تقریباً و احتیاطاً ـ نه دقیقاً ـ برابر با 8 سال و 8 ماه و 20 روز سن بلوغ پسران برابر با 14 سال و 6 ماه و 15 روز خواهد شد.
شایان ذکر است که برخی از مراجع تقلید به نکته‌ای در این زمینه تصریح کرده و فرموده‌اند:
«سن بلوغ برای دختران تمام شدن 9 سال قمری است، و اگر قدرت انجام تکالیفی مانند روزه را ندارد، این گونه تکالیف ـ به جهت قدرت نداشتن ـ از آنان ساقط و برداشته می‌شود و در آینده باید آنها را قضا کنند. ولی چنان چه بتوانند به طور منفصل و ناپیوسته، مثلاً به صورت دو روز در میان روزه بگیرند، باید همین کار را انجام دهند.» [1]
نکته سوم
گاه شنیده می‌شود که هنگام شستن دستها در وضو باید 4 انگشت بالاتر از آرنج را نیز شست. در حالی که نگارنده این سطور چنین اندازه‌ای را در کتابهای فقهی نیافته است، بلکه آن چه در رساله‌های توضیح المسائل آورده شده، این عبارت است:
«وضو گیرنده برای آن که یقین کند آرنج خود را کاملاً شسته است، باید مقداری بالاتر از آرنج را نیز بشوید.» [2]
پس چنانچه وضو گیرنده مقدار 3 انگشت یا 2 انگشت و یا حتی 1 انگشت بالاتر از آرنج خود را بشوید و یقین کند که آرنج را به طور کامل شسته است، وضوی او صحیح است و هیچ اشکالی ندارد.
نکته چهارم
همانگونه که می‌دانیم آیه 15 سوره سجده، 37 سوره فصلت، 62 سوره نجم و 19 سوره علق از آیاتی هستند که واجب است پس از خواندن هر یک از آنها یا گوش دادن به هریک از آنها فوراً سجده کنیم. [3]
ولی باید توجه داشته باشیم که بنابر فتوای برخی از مراجع تقلید، انجام این سجده در صورتی بر انسان واجب می‌شود که شرایط زیر وجود داشته باشند:
1ـ انسان آیه سجده را بخواند. پس اگر آن را بنویسد یا در ذهنش تصور کند یا آیه در قلبش خطور نماید یا به آن نگاه کند، سجده بر او واجب نمی‌شود. [4]
2ـ انسان به آیه سجده گوش فرا دهد و آن را «استماع» کند. بنابراین، چنان چه آیه سجده به گوش وی بخورد و آن را بشنود و «سماع» کند، سجده بر او واجب نمی‌شود. [5]
3ـ انسان تمام آیه سجده را بخواند. پس در صورتی که قسمتی از آیه سجده را بخواندـ هر چند خود کلمه سجده باشد ـ سجده بر وی واجب نمی‌شود. [6]
نکته پنجم
طبق فتوای حضرت امام خمینی (قدس سره) و برخی دیگر، یکی از ملاکها و معیارهای نگرفتن روزه، ضرر داشتن روزه برای انسان است، نه مریض بودن انسان. بنابراین، در صورتی که شخصی سالم و تندرست باشد، چنان چه روزه بگیرد و روزه برای او ضرر داشته باشد، نباید روز بگیرد. از سوی دیگر، اگرشخصی مریض باشد، ولی روز گرفتن برای وی ضرری نداشته باشد، باید روزه بگیرد. [7]
نکته ششم
برخی از روزه داران گمان کرده اند که اگر بخواهند پیش از ظهر به مسافرت بروند، می‌توانند در صبح همان روز و در خانه خود، روزه شان را باطل کنند. مثلاً چای و صبحانه بخورند. در حالی که طبق نظر بسیاری از مراجع معظم تقلید، باید روزه دار صبر کند تا به حد ترخص برسد؛ یعنی، به جایی برسد که دیوارهای شهر را نبیند و صدای اذان آن را نشنود، آن گاه می‌توان روزه خود را باطل کند. چنان چه پیش از رسیدن به حد ترخص، روزه‌اش را باطل کند، قضای آن را باید بگیرد و بنابراحتیاط کفاره نیز بر او واجب می‌شود. [8]
نکته هفتم
در رساله‌های توضیح المسائل مراجع معظم تقلید، مانند مساله 1657 رساله حضرت امام خمینی«ره» نوشته شده است:
«بو کردن گیاهان معطر برای روزه دار مکروه است.»
برخی گمان کرده اندکه استفاده از بوی خوش و عطر زدن برای روزه دار مکروه و ترک آن بهتر و دارای ثواب است؛ در حالی که این چنین نیست و مراجعی مانند حضرت امام خمینی«ره» فرموده است: « عطر زدن و استفاده از بوی خوش برای روزه دار نه تنها مکروه نیست بلکه هدیه و ارمغانی برای اوست. اما خوش بو شدن با مشک برای روزه دار کراهت دارد و نبوییدن بوی غلیظ هم ـ در صورتی که به حلق برسد ـ برای وی بهتر است.» [9]
نکته هشتم
برخی از مردم به گمان این که فطریه مهمان در شب عید فطر بر عهده میزبان است، مهمان به خانه خود دعوت نمی‌کنند، در صورتی که گاهی دادن فطریه این گونه مهمانان در شب عید فطر ـ با توجه به شرایط آن ـ بر عهده میزبان و صاحب خانه نخواهد بود، زیرا شرایط آن طبق نظر تعدادی از مراجع تقلید عبارت است از:
1ـ مهمان پیش از غروب شب عید فطر بر صاحب خانه وارد شود. بنابراین، فطریه مهمانی که پس از غروب وارد می‌شود، بر صاحب خانه واجب نیست.
2ـ مهمان با رضایت میزبان آمده باشد.
3ـ مهمان نان خور میزبان محسوب شود.
از این رو، چون بیشتر این گونه مهمان‌ها با یک شب غذا خوردن در خانه میزبان نان خور او محسوب نمی‌شوند، فطریه آنان بر صاحب خانه واجب نمی‌شود و خود مهمان باید فطریه خودش را بدهد. البته ـ به طور مثال ـ اگر مهمان از شب بیستم ماه رمضان تا شب عید فطر در خانه میزبان افطار کرده و غذا خورده باشد یا از شب عید فطر تا ده شب پس از آن می‌خواهد میهمان صاحب خانه باشد، به طوری که عرفاً نان خور او محسوب شود، در این صورت است که صاحب خانه باید فطریه میهمان را بدهد. [10]
نکته نهم
یکی از مواردی که باید خمس بدهیم «منفعت کسب» است. بدین معنا که اگر از راه تجارت یا صنعت و یا کسب‌های دیگر مال و درآمدی به دست آوردیم و پس از یک سال هزینه کردن برای خود و اعضای خانواده مان مقداری از آن باقی مانده و اضافه آمد، باید یک پنجم یا 20 درصد از این مقدار اضافه و باقیمانده را طبق دستور شارع مقدس اسلام، خمس بدهیم. از نکته‌های مهم در زمینه «احکام شناسی» این است که اگر شخصی روز آغاز سال خمس خود را اول مهر ماه سال 1379 قرار دهد، روز رسیدگی به مسائل خمسی‌اش، در پایان روز سی و یکم شهریور ماه سال 1380 خواهد بود.
چنانچه در روز بیست و نهم شهریور ماه سال 1380 سود و درآمدی به دست آورد و تا پایان روز سی و یکم شهریور ماه 1380؛ یعنی، تا دو روز بعد، آن را برای زندگی خود و اعضاء خانواده‌اش هزینه نکرد، باید خمس این پول را بدهد، اگر چه دو روز در اختیار او بیشتر نبوده است، و نباید تصور کند که خمس این درآمد را باید ـ در صورت اضافه آمدن ـ در روز بیست و نهم و یا سی و یکم شهریور ماه 1381 بپردازد. اما برخی از مراجع معظم تقلید درباره حقوق بگیران و در پاسخ به پرسشی در این زمینه، نکته کاربردی و مهمی را فرموده اند که بدین صورت است:
سوال: اگر کارمندی سال خمسی‌اش سراغاز یکی از ماههای شمسی باشد، و حقوق خود را که به سختی تا پایان ماه می‌تواند با آن، هزینه‌های زندگی‌اش را تامین کند یک یا دو روز پیش از فرا رسیدن سال خمسی‌اش بگیرد، آیا باید خمس آن را بپردازد؟
جواب: حقوق بگیرمی تواند برای خودش سال خمسی قرار دهد و یک سال پس از دریافت اولین حقوقش که سپری شد، در صورتی که از هزینه‌های یک ساله زندگی‌اش مقداری از حقوقش اضافه آمد و باقی ماند، خمس آن را بدهد. یا می‌تواند برای هر ماه و هر برج خود، سال خمسی قرار دهد و حقوق هر ماه و هر برج خویش را جدا نگه دارد تا چنان چه پس از هزینه کردن و گذشت یک سال از همان ماه و برج زیاد آمد، خمس آن را بدهد. بنابراین، کارمند مورد سوال لازم نیست خمس حقوق خود را فعلاً بدهد.
نکته دهم
یکی از سوالاتی که گاه مطرح می‌شود، این است که آیا شعبده بازی، تردستی، نمایش و حضور در مجالس آن و نگاه کردن به آن اشکال دارد یا خیر؟ در اینباره برخی از مراجع معظم تقلید می‌فرمایند:
«بازی‌هایی که برای نمایش و سرگرمی و تفریح در بعضی از مجالس دیده می‌شوند و تردستی و زرنگی شخص را نشان می‌دهند و غرضی جز این در میان نیست اشکال ندارد. اگر انجام این کارها برای فریب دادن مردم باشد، نوعی از سحر و جادوگری است که به دست آوردن درآمد از طریق آن وحضور در مجالس آن نیز حرام است.»
نکته یازدهم
برخی از وضو گیرندگان برای پرهیز از اسراف، کار شایسته‌ای انجام می‌دهند، برای شستن صورت و دستها، معمولاً شیر آب را باز می‌کنند، آب بر می‌دارند و سپس آن را می‌بندند. بر اثر انجام این کار، سرشیر آب، مقداری خیس و مرطوب می‌شود. همانگونه که می‌دانیم پیش از تمام شدن کامل شستن دست چپ می‌توانیم از آب خارج استفاده کنیم، ولی پس از آن و برای مسح سر و پا نمی‌توانیم از آب خارج و غیر وضو استفاده کنیم. پرسشی که در این جا پیش می‌آید این است که اگر وضو گیرنده پس از شستن کامل دست چپ و پیش از عمل مسح، شیر آب را که مقداری روی آن خیس و مرطوب شده است ببندد، آیا مسح و در نتیجه وضوی او بر اثر تماس با آب خارج، باطل می‌شود یا خیر؟
غالب مراجع مکرم تقلید در این باره چنین نظر داده اند:
«اگر رطوبت و خیسی روی شیر آب به اندازه‌ای کم باشد که به کف دست منتقل نشود یا بر رطوبت دست غلبه نکند یا مسح سر و پا با این رطوبت خارج صورت نگیرد، بلکه با رطوبت قسمت دیگری از خود کف دست انجام پذیرد، وضو باطل نمی‌شود.»
البته اگر خوب توجه کنیم، متوجه می‌شویم که این دسته از وضو گیرندگان، معمولاً پیش از شستن دست چپ خود و نه پس از آن، شیر آب را می‌بندند و سپس مشغول شستن دست چپ می‌شوند و غالباً عمل مسح را با رطوبت خارج که بعد از تمام شدن شستن دست چپ وارد شده باشد، انجام نمی‌دهند و در نتیجه اشکالی در صحت وضویشان پدیدار نمی‌شود.
نکته دوازدهم
گاهی انسان پس از انجام مسح احساس می‌کند که عمل مسح به خوبی انجام نشده و رطوبت به طور کامل به محل مسح منتقل نشده و آن را فرا نگرفته است. طبق فتوای برخی از مراجع بزرگوار تقلید، نکته‌ای که این گونه وضو گیرندگان باید به آن توجه داشته باشند، این است که نباید دوباره همان جای قبلی و مرطوب را مسح کنند، بلکه باید در ابتدا همان جا را خشک و دوباره آن را دست بکشند یا قسمت دیگری از محل مسح را که خشک است و قبلاً مسح نشده است، دست بکشند.
نکته سیزدهم
یکی دیگر از سوالات مطرح شده، این است که اگر شخصی دمپایی و یا کفش دیگران را بپوشد و وضو بگیرد یا غسل و تیمم نماید، آیا باعث باطل شدن این گونه اعمال وی می‌شود؟
به جواب این سوال از دفتر امام خمینی قدس سره توجه کنیم:
سوال: آیا با دمپایی یا کفشی که صاحب آن راضی نیست یا نمی‌دانیم که راض است یا نه وضو گرفتن و یا غسل و تیمم کردن صحیح است؟
جواب: بسمه تعالی؛ تصرف جایز نیست ولی وضو، غسل و تیمم صحیح است.
نکته چهاردهم
همانگونه که می‌دانیم، بستن چشمها در نماز مکروه است. حال اگر نمازگزاری برای داشتن حضور قلب بیشتر در نماز، این کار را انجام دهد، آیا باز هم مرتکب کار مکروهی شده است؟
برخی از مراجع معظم تقلید در پاسخ به این سوال فرموده اند:
«چنانچه تنها راه داشتن حضور قلب در نماز، بستن چشمها باشد، انجام این کار نه فقط مکروه نیست، بلکه مستحب بودن آن نیز بعید نیست.»
نکته پانزدهم
در بالای برخی از سجاده‌های نماز، کلمات وعباراتی مانند:
«الله اکبر، یا لا اله الا الله» یا «آیات قرآن یا اسماء متبرکه» و یا غیرآن نوشته شده است. گاهی بعضی از نمازگزاران بدون توجه به بالا و پایین آن، آن را پهن می‌کنند، به طوری که هنگام نماز، پاهایشان روی این عبارت‌ها قرار می‌گیرد. همچنین می‌دانیم ایستادن و نشستن روی چیزهایی که احترام آنها لازم است، مانند: نام خدا، آیات قرآن و نامهای مبارک معصومان علیهم السلام [11] حرام است. [12] بنابراین، کسانی که روی این گونه سجاده‌ها نماز می‌خوانند، باید توجه داشته باشند که مرتکب این کار نشوند. توجه به این نکته در موارد دیگری، مانند فرش و زیلوی مسجدها و مجله‌ها و روزنامه‌هایی که دارای این گونه اسامی اند،ضروری است.
نکته شانزدهم
نماز خواندن با لباس «سیاه» مکروه است. [13] آیا کسانی که برای عزداری امام حسین علیه السلام لباس سیاه می‌پوشند، هنگام خواندن نماز مرتکب کار مکروهی می‌شوند؛ بدین معنا که ثواب نمازشان کمتر می‌شود؟
برخی از مراجع تقلید در پاسخ به این سوال، چنین فرموه اند:
«چون پوشیدن لباس سیاه نشانه عزاداری امام حسین علیه السلام است و عزاداری آن حضرت کمال رجحان و ثواب فراوان را دارد، نماز خواندن با آن مکروه نیست».
نکته هفدهم
هنگامی که امام جماعت در رکعت سوم یا چهارم نماز، مشغول خواندن تسبیحات اربعه با صدای آهسته است، کسی دیرتر به صف مامومین نمازجماعت مغرب و عشاء پیوسته و در رکعت اول یا دوم نماز خویش است و می‌خواند حمد وسوره نمازش را بخواهد، باید در آهسته یا بلند خواندن آنها از امام جماعت و نماز جماعت پیروی کند و حمد و سوره نماز خود را با صدای «آهسته» بخواند نه با صدای بلند، چرا که امام جماعت و ماموم‌های دیگر در حال خواندن تسبیحات اربعه با صدای آهسته اند.» [14]
نکته هجدهم
برخی بر این پندارند که «احکام» فقط عبارت از مسائل عبادی، معاملاتی و زناشویی است، در حالی که از نظر معنای لغوی، جمع «حکم» و به معنای «دستور، فرمان، امر، قضاوت، و منع» است، و از نظر معنای فقهی عبارت از: «کلیه دستورهای عملی اسلام در تمامی ابعاد فرهنگی، اخلاقی، حکومتی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی، عبادی، خانوادگی، قضایی، جزایی، هنری، نظامی، بهداشتی، کشاورزی، ورزشی، عرفانی، تربیتی و... است.»
برای روشن‌تر شدن و عینی ترشدن آن چه گفته شد، به «استفتائات» یا همان پرسش‌های مردم و پاسخ‌های حضرت امام خمینی قدس سره اشاره می‌کنیم:
تقلید در احکام و ابعاد مختلف
آیا تقلید در مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، و خانوادگی واجب است؟
باسمه تعالی: « در تمام احکام شرعیه بر غیر مجتهد که نمی‌تواند احتیاط کند، تقلید واجب است و فرقی بین احکام سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی و غیر آن نیست.» [15]
تقلید در احکام فرهنگی
آیا درست است که ما به رادیوهای بیگانه گوش بدهیم؟ چون کسانی هستند که هرچه از رادیوهای بیگانه می‌شنوند، قبول می‌کنند و برای دیگران هم می‌گویند. آیا لازم است که ما به این رادیوها گوش کنیم و جواب این طور آدم‌ها را بدهیم یا خیر؟
باسمه تعالی: «اگر موجب انحراف و مفسده است نباید گوش کنید» [16]
تقلید در احکام اخلاقی
آیا غیبت بچه نابالغ ممیز [17] یا غیر ممیز جایز است؟
باسمه تعالی؛ «در بچه ممیز جایز نیست.» [18]
تقلید در احکام سیاسی
آیا برای دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی اجازه امام یا مرجع تقلید لازم است یا خیر؟
باسمه تعالی؛ «دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی به هر نحو ممکن بر تمام مکلفین واجب است و مشروط به اجازه نیست.» [19]
تقلید در احکام تربیتی
آیا معلم می‌تواند جهت تربیت کودک و دانش آموز او را تنبیه نماید؟ اگر می‌تواند تا چه قدر و در چه مواردی؟ اگر دست دانش آموز به وسیله زدن چوب و یا چیز دیگری سرخ شود، دیه دارد یا خیر؟
باسمه تعالی؛ «در صورتی که سرخ یا سبز (= کبود) و یا سیاه شود، دیه دارد.» [20]
تقلید در احکام هنری
شبیه سازی در نمایش‌هایی همچون تعزیه که فردی نقش یکی از ائمه اطهار علیهم السلام را می‌گیردف به چه صورتی است؟
باسمه تعالی؛ «با مراعات احترام ایشان جایز است.»
تقلید در احکام بهداشتی
رفتن به مسجد با پای عرق کرده که باعث آلوده شدن فرش مسجد می‌شود و بوی عرق مردم را اذیت می‌کند، چه حکمی دارد؟
باسمه تعالی؛ «اگر فرش مسجد آلوده می‌شود و مومنین اذیت می‌کند، چه حکمی دارد؟
باسمه تعالی؛ «اگر فرش مسجد آلوده می‌شود و مومنین اذیت می‌شوند، اجتناب (و دوری) نماید.» [21]
تقلید در احکام نظامی
وظیفه زنان مسلمان در امر جهاد حق علیه باطل چیست؟
باسمه تعالی؛ «جهاد بر زن‌ها واجب نیست، ولی دفاع بر هر شخصی در حدود توانایی و امکانات واجب است.» [22]
تقلید در احکام خانواده
آیا جایز است پدر و مادر، فرزندشان را بدون دلیل و از روی عصبانیت و بی حوصلگی کتک بزنند، یا حق الناس بر گردنشان است؟
باسمع تعالی؛ « جایز نیست، ولی برای تادیب (و ادب کردن) در حد متعارف که موجب سرخی و سیاهی و کبودی نشود، جایز است.»
تقلید در احکام عرفانی
برنامه‌ای در سیروسلوک برای این بنده ارائه بفرمایید. آیا عزلت (=گوشه نشینی) در اسلام جایز است یا نه؟ واگر هست به چه مقدار و چگونه؟
باسمه تعالی؛ «برخلاف متعارف بین مسلمین حرکت صحیح نیست.» [23]
- پاورقــــــــــــــــــــی
[1] ـ توضیح المسائل مراجع، به کوشش محمدحسن بنی هاشمی خمینی، 2ج، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1377، ج2، ص779، مساله 3.
[2] ـ توضیح المسائل مراجع، ج1، ص149، مساله 246.
[3] ـ همان، ص558؛ مساله 1093.
[4] ـ العروه الوثقی، همو، ج1، ص685، مساله 3.
[5] ـ همان، ص 684، مساله 2 (پاورقی) .
[6] ـ همان، ص685، مساله 4.
[7] ـ تحریر الوسیله، آیت الله العظمی حاج سیدروح الله موسوی خمینی، 2 جلد، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان (چاپ افست از روی چاپ دوم مطبعه الاداب نجف، 1390) . ج1، ص293، مساله 1.
[8] ـ توضیح المسائل مراجع، همو، ج1، ص894، 895، مساله 1721.
[9] ـ تحریرالوسیله، ج1، ص288، مسئله1.
[10] ـ توضیح المسائل مراجع، ج2، ص173،175. 1995ـ1997، العروه الوثقی، همو، ج2، ص355ـ356؛ فصل 2.
[11] ـ همان، ص91، مساله 140.
[12] ـ همان، ص164، مساله 883.
[13] ـ همان، ص452، مساله 865.
[14] ـ دفتر امام خمینی1، بخش استفتائات.
[15] ـ همان.
[16] ـ استفتائات، تهیه و تنظیم از: دفتر انتشارات اسلامی، 3 جلد چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1372، ج2، ص41 س113.
[17] ـ بچه ممیز بچه‌ای است که خوب و بد را می‌فهمد.
[18] ـ استفتائات همان، ج2، ص620، سوال 14.
[19] ـ همان، (چاپ اول) ، 1366، ج1، ص492. س1.
[20] ـ دفتر امام خمینی قدس سره، بخش استفتا.
[21] ـ همان.
[22] ـ استفتائات، همو، ج1، ص503، س38.
[23] ـ استفتائات، همو، ج2، ص624، س28.