مقدمه
در قسمت اول اشاره كردیم كه با وجود سابقه درخشانی كه حوزه‌های علمیه در تبلیغ سنتی دارند، نسبت به تبلیغ رسانه‌ای دین، در آغاز راه هستند.
با پذیرش آثار خوب و پایدار «تبلیغ سنتی» و حضوری، این سؤال مطرح می‌شود كه در عصر ارتباطات و رقابت چشمگیر «وسایل ارتباط جمعی» آیا تبلیغ سنتی كافی است؟ و می‌توان از قدرت اعجاب انگیز و مزیتهای فراوان رسانه‌ها كه جزء لاینفك زندگی مردم شده است برای تبلیغ دین غافل بود؟
رادیو معارف در مدت فعالیت خود با ویژگیها، آثار و چالشهایی روبرو شده است كه امیدواریم آشنایی فرزانگان و مبلغان با موقعیت این «رسانه دینی» بتواند به همدلی و همكاری بیشتر آنان بینجامد.
تعامل دین و رسانه
موضوع «تعامل دین و رسانه» دغدغه بسیاری از فرهیختگان دیندار شده است. چالشهایی كه در مسیر تبلیغ رسانه‌ای دین وجود دارد، نیازمند بررسیها و تدابیر ویژه‌ای می‌باشد. با توجه به نظرات مختلفی كه در این زمینه وجود دارد باید پذیرفت كه تبلیغ دین با رسانه ممكن است. چرا كه این مسئله اتفاق افتاده و امروزه صدها رسانه صوتی - تصویری در شرایط كنونی به طرح مباحث دینی می‌پردازند. كه همه این موارد را باید از مصادیق طرح «دین در رسانه» (1) دانست كه اقتضائات و تبعات خاص خود را دارد. اما آیا در كشور ما به دلیل موقعیت خاص صدا و سیما طرح موضوعات دینی در شبكه‌های مختلف صوتی و تصویری از این دست است؟ آیا می‌توان آنها را مصداق «رسانه دینی» دانست؟
در میان همه شبكه‌ها «رادیو معارف» از ویژگیهایی برخوردار است كه می‌تواند مصداق «رسانه دینی» (2) باشد. اكنون ویژگیهای این رسانه را مرور می‌كنیم.
مخاطبان رادیو معارف
با توجه به تكثر و رشد فزاینده رسانه‌ها، «بحران مخاطب» یكی از دغدغه‌های جدی متولیان رسانه‌ها شده است. كه با افزایش رسانه‌ها و بالا رفتن قدرت انتخاب، مخاطبان بین رسانه‌ها توزیع می‌شوند و به همین میزان مخاطب رسانه‌ها كاهش می‌یابد.
برنامه‌های دینی در رسانه‌ها به دلیل كاركردهای ذاتی آنها اقتضائات طرح موضوعات دینی و آزادی عمل مخاطب نسبت به سایر موضوعات، از موقعیت مناسبی برخوردار نیست؛ مگر شبكه‌های خاص با هدف و مأموریت خاص.
«نتایج به دست آمده نشان می‌دهد كه برنامه‌های دینی رادیو در حوزه ارتباطات پایین‌ترین جایگاه را در میان مخاطب عام داشته است؛ هر چند كه در میان مخاطبان خاص «رادیو معارف» از موقعیت مناسبی برخوردار است. (3)»
دو ویژگی، مخاطبان رادیو معارف را از سایر رسانه‌ها متمایز كرده است، اول آنكه با انگیزه بالا و هدفمند برنامه‌ها را می‌شنوند و دید آموزشی دارند نه تفریحی. دوم اینكه عموماً از افراد تأثیر گذارند و علاوه بر اینكه خود از مطالب آن بهره می‌برند به دیگران نیز بهره می‌رسانند. از این جهت می‌توان شنوندگان رادیو معارف را به دو قسمت مستقیم و غیرمستقیم تقسیم كرد.
فعالیت در قم
قم از دیر زمان همواره مورد توجه ائمه اطهارعلیهم السلام بوده است. علاوه بر مرقد مطهر كریمه اهلبیت علیها السلام، وجود مراجع، آیات عظام، حوزه‌های علمیه، مراكز آموزشی - پژوهشی، این شهر را به كانون «علم و اجتهاد» و «ام القرای» عالم اسلام تبدیل كرده است.
با توجه به اهمیت اعتبار «منبع پیام» در جذب و تأثیرگذاری، مخاطب وقتی مطالب دینی و برنامه‌های معارفی را از این رسانه با این قید كه «اینجا قم است» می‌شنود، درجه پذیرش او افزایش می‌یابد؛ زیرا همه انتظار دارند از «قم» دین منتشر شود. در حالی كه اگر «رادیو معارف» با همین مختصات، در جای دیگری فعالیت می‌كرد و مثلاً ما می‌شنیدیم كه «اینجا تهران است، رادیو معارف صدای جمهوری اسلامی ایران» قطعاً اقبال و پذیرش مردم در این حد نبود.
دانشمندان علوم ارتباطات و رسانه، كاركردهای رسانه را چهار چیز می‌دانند كه عبارتند: از كاركرد «تفریحی»، «اطلاع رسانی»، «آموزشی» و «ارشادی» «رادیو معارف» با توجه به موضوع، مأموریت و اقتضائات كاری خود، تلاش كرده است حداكثر این كاركردها را داشته باشد. كه مهم‌ترین آنها اطلاع رسانی، آموزشی و ارشادی است.
با توجه به محدودیتهای موجود در تبلیغ سنتی، مانند: محدودیت زمانی، مكانی، موضوعی و... ، رادیو معارف توانسته است معارف اسلامی را در جهات مختلف توسعه دهد و این محدودیت را از سر راه نشر معارف قرآن و عترت بردارد و به صورت «دائرة المعارف» صوتی تمام وقت، عمل كند.
اكنون در رادیو معارف به صورت هفتگی، حدود هفتاد عنوان برنامه در سه سطح تخصصی، نیمه تخصصی و عمومی در قالبهای مختلف تولید و پخش می‌شود.
امواج «رادیو معارف» حتی مرزهای جغرافیایی را نیز در هم شكسته و با توجه به خلاءهای معنوی و معارفی از طریق ماهواره و اینترنت در خارج از كشور، مشتاقان بسیاری دارد. كه از طریق ایمیل، نامه و تلفن با این مجموعه در ارتباطند.
رادیو معارف، فراتر از یك رسانه
«رادیو معارف» علاوه بر كاركردهای اصلی رسانه، تأثیرات دیگری در جامعه دینی و گسترش معارف اسلامی داشته است، كه به صورت اجمالی به آنها می‌پردازیم.
الف. كاستن فاصله تولید و مصرف
فعالیت رادیو معارف در قم با توجه به ظرفیتهای ویژه علمی - پژوهشی این دیار، سبب شده است این رسانه ضمن تعامل بسیار خوبی كه با مراكز مختلف دارد، در كم‌ترین زمان ممكن، پاسخگوی نیازهای دینی مخاطبان باشد.
ب. كشف نیازها و خلاءها
ارتباط دو سویه رادیو معارف با مخاطبان و تولید برنامه‌های «پرسش و پاسخ» و «زنده» در موضوعات مختلف اعتقادی، قرآنی، اخلاقی، تربیتی و فقهی باعث شده نیازهای واقعی شنوندگان، در حوزه‌های معارفی شناسایی و نسبت به تولید برنامه‌های متناسب با این نیازها اقدام شود.
ج. فعال‌تر شدن مراكز پژوهشی
با توجه به شناسایی نیازها و خلاءها و طرح آنها با كارشناسان و مراكز علمی و پژوهشی، «رادیو معارف» توانسته است مراكز معارفی را نسبت به پاسخگویی به نیازهای جدید و واقعی جامعه فعال‌تر سازد.
د. پیشتازی در طرح موضوعات
یكی از ویژگیهای رسانه‌ها، سرعت عمل در طرح موضوعات است. مأموریت و موقعیت كاری «رادیو معارف» سبب شده است كه این رسانه با شناخت مناسب از نیازهای واقعی و چالشهای فكری و رفتاری تلاش كند در طرح موضوعات مورد نیاز و جدید پیشتاز و پاسخگوی دغدغه مخاطبان باشد.
طرح بحث «تولید علم» و سایر مباحث چالشی در برنامه «نقد و نظر» نمونه‌هایی از حضور به موقع و سریع رادیو معارف در عرصه‌های مختلف معارفی است.
ه. ایجاد ظرفیتهای جدید
طبعاً هر رسانه‌ای ظرفیتهای خاصی دارد و نمی‌توان هر موضوعی را از طریق هر رسانه‌ای مطرح كرد.»رادیو معارف» تلاش كرده است برای طرح برخی از مباحث ظرفیتهایی را ایجاد كند كه در سایر شبكه‌ها امكان پذیر نیست. برای نمونه می‌توان به تولید برخی از برنامه‌ها همچون برنامه «قبیله تزویر» اشاره كرد كه به نقد و بررسی بهائیت می‌پردازد.
و. كشف كارشناسان رسانه‌ای
آشنایی عوامل برنامه به ویژه «كارشناسان» با زبان رسانه، یكی از دغدغه‌های اصحاب رسانه است. زیرا با توجه به محوریت «كارشناس» در برنامه‌های معارفی، كارشناس باید علاوه بر معلومات، دارای مهارت مناسب با زبان و اقتضائات رسانه نیز باشد.
طلاب و فضلای بسیاری هستند كه از معلومات و مهارت نسبی برخوردارند و با اندك آموزش و تجربه كاری می‌توانند در برنامه‌ها و شبكه‌های مختلف حضور مؤثر داشته باشند. كشف و شناسایی و همكاری این نوع كارشناسان ضمن تأمین بخشی از نیاز این مجموعه، مقدمه حضور ایشان را در سایر شبكه‌ها فراهم می‌سازد. هم اكنون برخی از كارشناسان معارفی در شبكه‌های صدا و سیما كار خود را با «رادیو معارف» آغاز كرده اند.
ز. تأمین و پشتیبانی
رادیو معارف علاوه بر مأموریت اصلی خود؛ یعنی تولید و پخش برنامه‌های معارفی، بخشی از نیازهای نهادهای فرهنگی و مراكز صدا و سیما را نیز تأمین می‌كند. این كار در برخی از موقعیتها مانند ماه مبارك رمضان، ماه محرم و برخی از مناسبتها به اوج خود می‌رسد.
ح. تبدیل و تكثیر برنامه ها
با توجه به جایگاه برنامه‌های «رادیو معارف»، علاقه مندان حقیقی و حقوقی وقتی نوارهای آنها را درخواست می‌كنند «واحد تبدیل و تكثیر» به منظور پاسخگویی به این نیاز، ماهانه صدها برنامه را برای مخاطبان آماده و از طریق روابط عمومی ارسال می‌كند.
برخی از برنامه‌های «رادیو معارف» نیز در قالب بسته‌های صوتی درآمده است كه برای نمونه می‌توان به برنامه «ریحانه» كه در مجموعه‌ای به نام «صدف» با همكاری «جامعة الزهرا» تبدیل به CD شده اشاره كرد.
ط. مكتوب كردن برنامه ها
با توجه به مباحث جدیدی كه در «رادیو معارف» تهیه و تولید می‌شود، برخی علاوه بر شنیدن، ارزش خواندن نیز دارند كه این برنامه‌ها به صورت مكتوب در بازار كتاب منتشر می‌شود. تاكنون حدود 10 جلد كتاب براساس برنامه‌های پخش شده به رشته تحریر در آمده كه می‌توان به كتابهای «شرح رساله حقوق» امام سجادعلیه السلام، «موعودنامه» و «خاطرات ماندگار» اشاره كرد.
ی. تعدیل در مهاجرت طلاب
اگر چه میزان تأثیر رادیو معارف در مهاجرت طلاب به قم برای تحصیل و مهاجرت آنها برای تبلیغ، نیاز به تحقیق میدانی دارد، اما با توجه به تنوع برنامه‌ها و گستره فرستنده‌های این رسانه، نمی‌توان تأثیر آن را در این جهت نادیده گرفت. زیرا رادیو معارف باعث توسعه زمانی، مكانی و موضوعی مباحث معارفی شده است. و با كم‌ترین هزینه در اختیار مخاطبان خود قرار می‌گیرد و قطعاً در میزان مهاجرت طلاب به قم و سهولت هجرت آنان برای تبلیغ تأثیر گذار بوده است.
ك. تحول در نگرش برنامه سازی
اشاره شد كه فعالیت یك رسانه با موضوعات متنوع و بدون موسیقی، در صدا وسیما خرق عادت و تقریباً بعید به نظر می‌رسید. زیرا نخبگان این امر، «كلام»، «موسیقی» و «سكوت» را عنصر اصلی رادیو می‌دانستند و خلاء عنصر مهم موسیقی را بزرگ‌ترین چالش برنامه سازی در این رسانه می‌شمردند. اما عملكرد «رادیو معارف» سبب شد تا نگرش آنان تغییر كند و به این نتیجه برسند كه عنصر اصلی رادیو، «صدا» ست كه قالب، موضوع و نوع برنامه و چگونگی و چینش آن را تعیین می‌كند. به همین جهت ممكن است برنامه بدون موسیقی جذاب‌تر و تأثیر گذارتر از برنامه با موسیقی باشد.
این تغییر نگرش باعث شد در جشنواره‌های «صدا» كه هر ساله بین شبكه‌های سراسری صدای جمهوری اسلامی ایران برگزار می‌شود، بخشی با عنوان «برنامه بدون موسیقی» برای همه شبكه‌ها قرار دهند و سایر رادیوها نیز در این عرصه به رقابت بپردازند.
نگرش به رسانه‌های مدرن
امروزه ورود رسانه‌های مختلف صوتی و تصویری در عرصه‌های مختلف زندگی، كاملاً وضعیت ارتباطات و پیرو آن فرهنگ جوامع را دگرگون كرده است و می‌رود تا جهان را به صورت اتاق شیشه‌ای در آورد. در این شرایط ما برای گسترش مفاهیم دینی چه كرده ایم؟
بهتر است این دغدغه را با چند سؤال طرح كنیم و با تأمل در آنها نگرش و برخورد با رسانه‌های مدرن را مورد بررسی قرار دهیم.
1. متولی تبلیغ دینی در كشورمان كجا و كیست؟
2. از تحولات و پیچیدگیهای تبلیغ در دنیای امروز چه می‌دانیم؟
3. آیا ضرورت پویایی تبلیغ را متناسب با مقتضیات هر زمان پذیرفته ایم؟
4. آیا تبلیغ دین را به وسیله رسانه‌ها پذیرفته و آن را جدی گرفته ایم، یا تبلیغ سنتی را كافی می‌دانیم؟
5. آیا از چالشهای تعامل «دین و رسانه» با خبریم و به آنها پرداخته ایم؟
6. آیا برای تبلیغ رسانه‌ای دین متناسب با این زمان برنامه‌ای داریم؟
7. برنامه و اقدامات، برای حضور به جا و مؤثر در رسانه‌ها چیست؟
8. آیا در حال حاضر مدیریت طرح موضوعات دین در رسانه‌ها در اختیار ماست؟
9. آیا در قبال آسیبها و اشكالات موضوعات دینی در رسانه‌ها خود را مسئول می‌دانیم؟
10. اشكالات و آسیبهای ناشی از تبلیغ رسانه‌ای دین متوجه چه كسانی می‌باشد؟
پاسخ به این سؤالات نگرش ما را نسبت به تبلیغ رسانه‌ای دین روشن می‌كند و طبعاً نوع نگرش ما در عملكرد ما تأثیر مستقیمی می‌گذارد.
خلاءهای موجود و عملكرد رسانه‌ای ما نشان می‌دهد باید نسبت به «معلومات» و «مهارت» مورد نیاز و متناسب با اقتضائات رسانه و تربیت نیروهای كارآمد، نهضتی «علمی» و «عملی» شكل بگیرد تا آثار آن را در برنامه‌ها و رسانه‌های دینی كشور ببینیم، زیرا هر رسانه‌ای متأثر از موقعیت درونی و بیرونی خود فعالیت می‌كند و اصولاً نقش واسطه، بین تولید كنندگان و مصرف كنندگان دارد و مسئولیت اصلی آن توزیع است نه تولید. بنابراین اگر بخواهد در رسانه‌های كشور اتفاقی بیفتد باید ابتدا در مراكزی كه متولی تولید علم و معرفت اند اتفاقی افتاده باشد. حضرت آیت ا... جوادی آملی در این زمینه می‌فرماید:
«وظیفه اصلی حوزه و دانشگاه نوآوری است... آن كسی كه می‌تواند و مسئول است حرف در بیاورد «حوزه» است كه افراد چهل سال زحمت كشیده دارد، دانشگاه است كه افراد چهل سال زحمت كشیده دارد. بار روی دوش «حوزه» و «دانشگاه» است، تعلیم روی دوش آنها است.
تبلیغ روی دوش رسانه ها... اگر حوزه و دانشگاه به لطف الهی وظیفه خودشان را انجام بدهند صدا وسیما انشاء اللَّه این كار را انجام می‌دهد.
«رهروان فكری» باید آب كم جُو تشنگی آور به دست بشوند. «رهبران فكری» آب كم توزیع كنند، عطش توزیع كنند.
«این «رادیو معارف» به لطف الهی راه افتاد تا عطش توزیع كند تا مردم را تشنه كند. وقتی مردم تشنه شدند كار «رادیو معارف» غبارروبی است. اگر غبارروبی كردند، زنگ زدایی كردند، دل خیلی از مطالب را درك می‌كند.» (4)
به امید روزی كه شاهد فعالیت رسانه‌های متعدد دینی برای حضور فعال در عرصه رقابت رسانه‌ای باشیم.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) «دین در رسانه» به معنی طرح مباحث دینی در رسانه‌ها است.
2) «رسانه دینی»، رسانه‌ای است كه در هدف، طرح موضوعات و به كارگیری عوامل، ابزارها، قالبها و شیوه‌ها در چارچوب دین عمل كند.
3) مجله سروش، اسفند 1381، دكتر ناصر باهنر، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام.
4) «رهبران و رهروان فكری»، سخنرانی حضرت آیت ا... جوادی آملی در مراسم آغاز هفتمین سال فعالیت رادیو معارف، آذر ماه 83.