در آیات قرآن كریم و روایات اهل بیت علیهم السلام شرایطی برای دعا بیان شده است. بعضی از این شرایط باید قبل از انجام دعا بوجود آمده باشد و برخی از آنها باید در هنگام دعا و مناجات با پروردگار رعایت شود. در این مقاله به صورت مختصر این دو گونه شرایط را بیان خواهیم كرد.
شرایط پیش از دعا
1- شناخت خدا
شناخت خداوند متعال یكی از شرایط پذیرش دعاست و بدون شناخت، دعا مستجاب نمیشود.
قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «لو عرفتم الله حق معرفته لزالت لدعائكم الجبال (1) ؛
اگر معرفت شما به خداوند كامل باشد، با دعای شما كوهها از بین میروند.»
به امام صادق علیه السلام گفته شد: «فما بالنا ندعوا فلا یستجاب لنا؟؛ چرا دعا میكنیم ولی دعای ما مستجاب نمیشود؟»
آن حضرت فرمودند: «لانكم تدعون من لاتعرفونه (2) ؛ چون كسی را میخوانید كه او را نمیشناسید.»
2- یقین به اجابت
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله میفرماید: «ادعوا الله وانتم موقنون بالاجابة (3) ؛ خدا را با یقین به اجابت دعا، بخوانید.»
دلیل این شرط این است كه اجابت دارای مراتبی است و ما به تمام مصالح و مفاسد امور آشنایی نداریم، و نفس خواستن از خداوند نوعی عبادت و اظهار خضوع در مقابل خداوند است كه خداوند این حالت تواضع و اظهار نیاز را بر طبق رحمت واسعهاش بدون پاداش نمیگذارد.
پس در هر حال هیچ دعایی بدون پاداش نخواهد بود، لذا دعا كننده همواره یقین به اجابت دارد.
امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه میگوید: «اللهم انی اجد سبل المطالب الیك مشرعة ومناهل الرجاء لدیك مترعة، والاستعانة بفضلك لمن املك مباحة وابواب الدعاء الیك للصارخین مفتوحة واعلم انك للراجین بموضع اجابة (4) ؛
خدایا راههای درخواست از تو را هموار میبینم و چشمههای امید به سوی تو را سرشار و یاری جستن به فضل تو را برای هر كه امیدوار باشد روا و درهای دعا به آستانت را برای فریادكنندگان باز میبینم و میدانم كه تو برای امیدواران اجابت كننده ای.»
و نیز در همین دعا میخوانیم: «ولیس من صفاتك ان تامر بالسؤال وتمنع العطیة (5) ؛ در شان تو نیست كه به سؤال امر كنی و از اجابت منع كنی.»
و خداوند متعال در حدیث قدسی میفرماید: «انا عند ظن عبدی بی فلا یظن بی الا خیرا (6) ؛ من طبق گمان بندهام با او عمل میكنم، پس باید همواره به من خوش گمان باشد.»
3- ترك محرمات
كسی كه از آقای خود چیزی میخواهد و محتاج اوست، سعی میكند كاری را كه مورد رضایت مولایش نیست انجام ندهد. مخالفت با مولی زمینه ساز غضب و خشم اوست و عطا و بخشش در حال خشم امكان ندارد، اگر از خدا چیزی میخواهیم و انتظار اجابت داریم، باید به عهد خود نسبت به خداوند وفادار باشیم و اوامر و نواهی او را رعایت كنیم.
خداوند متعال میفرماید: «اوفوا بعهدی اوف بعهدكم» ؛ (7)
«شما به پیمانی كه با من بسته اید وفادار باشید تا من هم به پیمان خود عمل كنم.»
لازم به ذكر است كه در پیشگاه خداوند متعال ترك گناه از انجام نیكیها بیشتر اهمیت دارد.
امام علی علیه السلام میفرماید: «اجتناب السیئات اولی من اكتساب الحسنات (8) ؛
ترك گناهان بر انجام نیكیها ترجیح دارد.»
از جمله گناهانی كه مانع اجابت دعا میشود، خوردن مال حرام است. امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «ان الله لایرفع الیه دعاء عبد وفی بطنه حرام (9) ؛ «خداوند دعای كسی را كه حرام خورده باشد به سوی خود بالا نمیبرد.»
نكردیم كاری در این بندگیها ندیدیم خیری از این زندگیها
از این زندگیها نشد كام حاصل در این بندگی هاست شرمندگیها
بیا تا تلافی كنیم آنچه بگذشت كه داریم از عمر شرمندگیها
4- صدقه، مسجد، عطر
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «كان ابی اذا طلب الحاجة طلبها عند زوال الشمس فاذا اراد ذلك قدم شیئا فتصدق به وشم شیئا من طیب وراح الی المسجد ودعا فی حاجته بما شاء الله (10) ؛
پدرم گاهی كه حاجتی داشت، آن را وقت زوال شمس طلب میكرد. پس وقتی كه آن را اراده میكرد، چیزی را مقدم داشته و صدقه میداد و عطر میزد و به مسجد میرفت و حاجت خود را از خدا میخواست.»
5- تختم به فیروزه و عقیق
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «قال الله سبحانه: انی لاستحیی من عبد یرفع یده وفیها خاتم فیروزج فاردها خائبة (11) ؛
خداوند میفرماید: من شرم دارم دعای بندهای را كه دست خود را بلند میكند و فیروزه در آن است رد كنم، در حالی كه به آرزو نرسیده باشد.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «مارفعت كف الی الله عزوجل احب الیه من كف فیه خاتم عقیق؛
هیچ دستی به سوی خدا بالا نرفته است كه نزد خدا محبوبتر از دستی باشد كه انگشتر عقیق در آن است.»
6- رد مظالم:
امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا اراد احدكم ان یستجاب له فلیطلب كسبه ولیخرج من مظالم الناس وان الله لا یرفع الیه دعاء من عنده مظلمة لاحد من خلقه (12) ؛
هر كس میخواهد دعایش مستجاب شود، باید حق الناس را از سرمایهاش جدا كند. بدرستی كه كسی كه حق الناس به عهدهاش باشد دعایش به سوی خدا بالا نمیرود.»
7- دعاكنندگان 40 نفر باشند یا...
امام صادق علیه السلام فرمود: «ما من رهط اربعین رجلا اجتمعوا فدعواالله عزوجل فی امر الا استجاب الله لهم فان لم یكونوا اربعین فاربعة یدعون الله عزوجل عشر مرآت، فان لم یكونوا اربعة فواحد یدعواالله سبحانه اربعین مرة یستجیب الله العزیز الجبار (13) ؛
هیچ گروه چهل نفری خداوند را در كاری نمیخوانند مگر اینكه دعای آنها را مستجاب میكند. پس اگر چهل نفر نباشند، چهار نفر هر كدام ده مرتبه دعا كنند و اگر چهار نفر [هم] نباشد، یك نفر چهل مرتبه دعا كند، خداوند عزیز و جبار دعا را مستجاب میكند.»
شرایط حین دعا
1- شروع با «بسم الله»
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا یرد دعاء اوله «بسم الله الرحمن الرحیم» (14) ؛
دعائی كه اولش بسم الله الرحمن الرحیم گفته شود، رد نمیشود.»
ز شر دیو به درگاه ما بیار پناه به آب مغفرت ما بشوی لوح گناه
كمر به خدمت ما بند روز و شباز جان به هر چه امر كنیمت، بگوی «بسم الله»
2- حمد و ثنای خداوند، 3- صلوات، 4- اقرار به گناه
امام صادق علیه السلام فرمود: «ایاكم ان یسال احد منكم ربه شیئا من حوائج الدنیا والآخرة حتی یبدا بالثناء علی ا لله (15) ؛
بپرهیزید از اینكه یكی از شما بدون مدح و ثنای پروردگارش از او چیزی از حاجتهای دنیا و آخرت بخواهد، مگر اینكه با ستایش خداوند شروع كند.»
از آن حضرت سؤال شد: چگونه خداوند را مدح كنیم؟ فرمود: بگو: «یا من هو اقرب الی من حبل الورید، یا من یحول بین المرء وقلبه، یا من هو بالمنظر الاعلی، یا من لیس كمثله شی ء (16) ؛
ای كسی كه از رگ گردن به من نزدیك تری،ای كسی كه بین انسان و قلب او حائل میشوی،ای كسی كه در جایگاه بلندی،ای كسی كه چیزی مانند او وجود ندارد.»
امام صادق علیه السلام فرمود: «ایاكم اذا اراد احدكم ان یسال شیئا من حوائج الدنیا والآخرة حتی یبدا بالثناء علی الله عزوجل والمدح له والصلواة علی النبی (17) ؛
هرگاه یكی از شما خواست از پروردگار خود حاجتی در مورد دنیا و آخرت درخواست كند مبادا بدان مبادرت كند مگر اینكه ابتدا ستایش و مدح خدا نموده و درود بر پیغمبر صلی الله علیه و آله فرستد.»
بین خدا و بندگانش حلقاتی از مودت و محبت وجود دارد كه مهمترین این حلقات مودت و محبت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و آل طاهرین حضرتش هستند. خداوند درود و صلوات بر پیامبر اكرم و اهل بیت او را اجابت میكند و اگر حاجت دیگری در كنار این صلوات مطرح شود نیز به اجابت میرساند.
امام علی علیه السلام میفرماید: «اذا كان لك الی الله سبحانه حاجة فابدا بمسئلة الصلاة علی رسول الله ثم سل حاجتك فان الله اكرم من ان یسال حاجتین فیقضی احداهما ویمنع الاخری (18) ؛
هرگاه از خداوند چیزی خواستی با صلوات بر پیامبر شروع كن و سپس حاجت خود را بخواه، به درستی كه خداوند شانش بالاتر از این است كه از دو چیزی كه از او خواسته میشود یكی را اجابت كند و دیگری را اجابت نكند.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «لا یزال الدعاء محجوبا حتی یصلی علی محمد وآل محمد (19) ؛
دعا پیوسته در پرده است تا بر محمد و آل محمد درود فرستاده شود.»
و نیز آن حضرت فرمود: «انما هی المدحة، ثم الثناء ثم الاقرار بالذنب ثم المسئلة (20) ؛
همانا [هنگام دعا] اول مدح (بیان صفات خداوند) ، بعد ستایش خداوند (اعتراف به نعمت و شكر او) و بعد اعتراف به گناه و سپس درخواست حاجت است.»
جان مرا جان تویی، لعل مرا كان تویی در دل ویران تویی، گنج نهانی مرا
یك نفس از پیش تو، گر بروم گم شوم چون به تو آرم پناه، امن و امانی مرا
* * *
ای دوای درد بی درمان ما وی شفای علت و نقصان ما
ای به ما آثار صنع تو پدید وی تو پنهان در درون جان ما
ای تو هم آغاز و هم انجام خلق وی تو هم پیدا و هم پنهان ما
عاجزیم از شكر نعمتهای تو عجز ما بین، بگذر از كفران ما
ای بدی از ما و نیكویی ز تو آن خود كن، پرده پوش آن ما
5- نام بردن حاجت
قال الصادق علیه السلام: «ان الله تبارك وتعالی یعلم مایرید العبد اذا دعاه ولكنه یحب ان تبث الیه الحوائج فاذا دعوت فسم حاجتك؛ (21)
خداوند تبارك و تعالی خواسته بنده را - آنگاه كه او را میخواند - میداند، اما دوست دارد خواستهها به درگاهش شرح داده شود، پس هرگاه دعا كردی حاجت خود را ذكر كن.»
6- دعای پنهانی
خداوند متعال میفرماید:
«ادعوا ربكم تضرعا وخفیة» (22) ؛ «پروردگارتان را از روی تضرع و در پنهانی بخوانید.»
و امام رضا علیه السلام میفرماید:
«دعوة العبد سرا دعوة واحدة تعدل سبعین دعوة علانیة؛ یك دعای بنده در نهانی برابر است با هفتاد دعای آشكار. (23).»
7- رقت قلب و گریه
قال الصادق علیه السلام: «اذا رق احدكم فلیدع (24) ؛ هرگاه رقت قلب پیدا كردید، دعا كنید.»
رقت قلب اغلب موجب میشود كه اولا غیر خدا از دل محو شود، و ثانیا قلب به كلی متوجه خداوند گردد. تا زمانی كه دل نشكند و كاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفی است كه پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهی ببارد قطرهای به داخل این ظرف نفوذ نخواهد كرد. قلب غیر رقیق هیچ بهرهای از رحمت دائم الفضل خداوند نخواهد داشت.
حافظ! ز دیده دانه اشكی همی فشان شاید كه مرغ وصل كند قصد دام ما
مرا در این ظلمات آنكه رهنمایی كرد دعای نیمه شبی بود و گریه سحری
8- دعا برای همه
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اذا دعا احدكم فلیعم فانه اوجب للدعاء (25) ؛
هرگاه یكی از شما خواست دعا كند باید عمومی دعا كند، زیرا كه آن برای دعا واجبتر است.»
عمومیت دعا به دو معنی است:
الف: دسته جمعی دعا كردن؛ به همین خاطر، شرط اصلی نماز استسقاء به جماعت نماز خواندن است.
ب: برای عموم مردم دعا كردن؛ به همین جهت است كه در نماز شب بهتر است چهل مؤمن را دعا كنند و یا به طور كلی بگویند: «اللهم اغفر للمؤمنین والمؤمنات.»
9- واسطه كردن پیامبر و اهل بیت علیهم السلام
از داوود برقی نقل شده است كه میگفت: «انی كنت اسمع ابا عبدالله علیه السلام اكثرما یلح فی الدعاء علی الله بحق الخمسة یعنی رسول الله وامیرالمؤمنین وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام (26) ؛ من همواره از امام صادق علیه السلام میشنیدم كه بیشترین چیزی كه امام صادق علیه السلام در دعا بر خداوند اسرار داشت، [دعا كردن] به حق اصحاب خمسه یعنی پیامبر، امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام بود.»
10- داشتن حالت خوف و رجا
در حین دعا باید به فضل پروردگار امیدوار و از نتیجه اعمال خود نگران و خوفناك باشیم.
امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به خداوند عرض میكند: «واجعلنی ممن یسارع فی الخیرات ویدعوك رغبا ورهبا (27) ؛ [خدایا] مرا از كسانی قرار بده كه در كارهای نیك شتابانند و تو را در حال بیم و امید میخوانند.»
و خداوند متعال میفرماید: «وادعوه خوفا وطمعا» (28) ؛ «خدا را در حال بیم و امید بخوانید.»
وجود مقدس امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه ثمالی به خداوند عرض میكند: «خیرك الینا نازل وشرنا الیك صاعد (29) ؛ [خدایا] خیر تو بر ما فرود میآید و شر ما به سویت بالا میآید.
و نیز میگوید: «اذا رایت مولای ذنوبی فزعت واذا رایت كرمك طمعت (30) ؛ای مولای من! چون به گناهانم مینگرم نالهام بلند میشود و چون به گذشت تو نظر میكنم امیدوار میشوم.»
11- اصرار در دعا
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «ان الله یحب السائل اللحوح (31) ؛ خداوند دعا كننده اصرار كننده را دوست دارد.»
گرم برانی از این در، درآیم از در دیگر من آن گدا سمج مخلص، كنایه نفهمم
* * *
دكان عاشقی را بسیار مایه باید دلهای همچو آذر چشمان رودباری
12- ختم دعا به قول «ما شاءالله لاقوة الا بالله»
امام صادق علیه السلام فرمود: «ما من رجل دعا فختم دعاءه بقول ماشاء الله لاقوة الا بالله الا اجیب حاجته (32) ؛ هیچكس دعایش را به قول «ماشاء الله لا قوة الا بالله» ختم نمیكند مگر اینكه حاجتش برآورده میشود.»
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) جامع الصغیر، ج 2، ص 432، ح 7448.
2) بحرالمعارف، ج 1، ص 21.
3) عدة الداعی، ص 105.
4) مفاتیح الجنان، دعای ابو حمزه ثمالی.
5) همان.
6) المیزان، ج 2، ص 37.
7) بقره/40.
8) غررالحكم، ص 57.
9) بحارالانوار، ج 93، ص 321.
10) وسائل الشیعه، ج 4، ص 1116.
11) بحارالانوار، ج 93، ص 321.
12) همان.
13) سفینة البحار، ج 3، ص 51.
14) بحارالانوار، ج 93، ص 314.
15) همان.
16) سفینة البحار، ج 3، ص 50.
17) كافی، ج 4، ص 253.
18) نهج البلاغه، حكمت 361.
19) اصول كافی، ج 2، ص 491، ح 1.
20) همان.
21) اصول كافی، ج 2، ص 476، ح 1.
22) اعراف/55.
23) اصول كافی، ج 2، ص 476.
24) همان.
25) كافی، ج 1، ص 255.
26) اصول كافی، ج 2، ص 580، ح 11.
27) بحارالانوار، ج 87، ص 93.
28) اعراف/56.
29) مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی.
30) همان.
31) سفینة البحار، ج 3، ص 57.
32) همان، ص 306.