«دعا» فقط یك درخواست خشك و بی روح نیست بلكه باید گفت: «دعا» باطن قرآن است، چنانكه حضرت امام خمینی رحمه الله به نقل از استاد خود میفرمود: «دعا قرآن صاعد است. (1)» علامه طباطبائی رحمه الله در تفسیر شریف المیزان میفرماید: «هر عبادتی دعا است. (2)» و با توجه به كلام نورانی خداوند كه فرمود: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون (3)» باید گفت: «دعا» هدف خلقت است.
علامه امینی رحمه الله میگوید: «اسلام برای مسلمانان مدرسهای تاسیس كرده است كه درب این مدرسه دو لنگه دارد و هیچ لنگه آن در عالم لنگه ندارد، یكی «دعا» و یكی «زیارت».»
دعا كننده كسی است كه چون فاصله بین آنچه را كه «هست» با آنچه را كه «باید باشد» او را دچار هراس و بی تابی كرده است، ست به دامن «دعا» میزند تا خود را به اوج قله كمال برساند. دعا كننده واقعی حركتش به سوی مخلوق نیست تا محدود باشد، او طالب خالق است. پس دعا وسیع ترین، كاملترین و ضروریترین نوع حركت است.
الكسیس كارل میگوید: دعا كردن دعا در فرهنگ قرآن و اهل بیت علیهم السلام
تنها یك عبادت معمولی نیست، بلكه همچون تشعشعی است كه از روح شخص دعا كننده برمی خیزد و نیرومندترین شكل انرژی است كه شخص میتواند تولید كند. تاثیر دعا بر روح و جسم آدمی به آن اندازه قابل اثبات است كه تاثیر غدد ترشح كننده بدن، و نتایج آن را میتوان از راه افزایش كار آمدی بدن، بزرگتر شدن نیروی فكری، زیادتر شدن طاقت اخلاقی، عمیقتر شدن فهم آدمی از واقعیتهایی كه با روابط بشری همراه است، اندازه گرفت. (4) به قول شهید مطهری: «دعا هم طلب است و هم مطلوب، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم غایت. (5)»
معانی دعا در قرآن
1 - خواندن
«هنالك دعا زكریا ربه قال هب لی من لدنك ذریة طیبة انك سمیع الدعاء» (6) ؛ «در آن هنگام زكریا پروردگار خویش را خواند و عرض كرد: [خداوندا] از ناحیه خود فرزند پاكیزهای به من عطا فرما كه تو شنونده دعایی.»
2 - پرسش كردن
«قالوا ادع لنا ربك یبین لنا ما هی» (7) ؛ « [بنی اسرائیل به حضرت موسی علیه السلام گفتند:] برای ما از پروردگارت بپرس، این گاو چگونه گاوی باشد، برای ما روشن كند.»
3 - فریادرسی خواستن
«قل ارایتم ان اتاكم عذاب الله او اتتكم الساعة اغیر الله تدعون ان كنتم صادقین بل ایاه تدعون» (8) ؛ «بگو اگر راست میگویید به من خبر دهید، اگر عذاب خدا به شما رو آورد، یا قیامت فرا رسد، آیا غیر خدا كسی را به فریادرسی خود میخوانید؟ [قطعا نه] بلكه تنها خدا را به فریاد رسی میخوانید.»
4 - تشویق و ترغیب كردن
«والله یدعو الی دارالسلام» (9) ؛ «خدا به خانه امن و سلامت تشویق میكند.»
«یا قوم مالی ادعوكم الی النجاة و تدعوننی الی النار» (10) ؛ « [مؤمن آل فرعون گفت:] ای قوم! چرا من شما را به نجات تشویق میكنم و شما مرا به آتش تشویق میكنید.»
5 - كمك خواستن
«فاتوا بسورة من مثله وادعوا شهداءكم من دون الله ان كنتم صادقین» (11) ؛ «سورهای مثل قرآن بیاورید و از نخبگانتان غیر از خدا كمك بخواهید، اگر راست میگوئید.»
6 - نام گذاری كردن
«لا تجعلوا دعاء الرسول بینكم كدعاء بعضكم بعضا» (12) ؛ « [خطاب به مبتكران میفرماید:] نام گذاری پیامبرصلی الله علیه وآله را مانند نامگذاری یكدیگر [و آنچه بین خودتان رایج است] قرار ندهید.»
مدعو كیست؟
مدعو در دعا خداوند است، آن هم خداوندی كه:
1 - بی نیاز مطلق است.
«الم تعلم ان الله له ملك السموات و الارض» (13) ؛ «و آیا نمیدانی كه خداوند مالك زمین و آسمانها است؟»
«و لله ملك السموات والارض و ما بینهما» (14) ؛ «آسمان و زمین وآنچه در بین آندو است ملك خداوند است.»
یا رب مكن از لطف پریشان ما را هرچند كه هست جرم و عصیان ما را
ذات تو غنی بوده و ما محتاجیم محتاج به غیر خود مگردان ما را
2 - از آنچه میبخشد چیزی كم نمیشود.
«ان هذا لرزقنا ما له من نفاد» (15) ؛ «به درستی كه این روزی را ما میدهیم و پایان پذیر نیست.»
در دعای ایام ماه رجب میخوانیم: «فانه غیر منقوص ما اعطیت؛ به درستی كه هرچه میبخشی چیزی كم نمیشود.»
و در دعای افتتاح میخوانیم: «لا تزیده كثرة العطاء الا جودا و كرما؛ هرچه خداوند بیشتر میبخشد، جود و كرمش افزون میشود.»
3 - برخواسته همه واقف است.
«محیط بكل شی ء»؛ «خداوند بر همه چیز احاطه دارد.»
الهی بی پناهان را پناهی به سوی خسته حالان كن نگاهی
مرا شرح پریشانی چه حاجت كه بر حال پریشانم، گواهی
* * *
ای آنكه تو حال دل نالان دانی احوال دل شكسته بالان دانی
گر خوانمت از سینه سوزان شنوی ور دم نزنم، زبان لالان دانی
در دعای ماه رجب میخوانیم: «لكل مسئلة منك سمع حاضر و جواب عتید؛ برای هر خواستهای از تو، گوشی و پاسخی مهیا كرده ای.»
4 - بر افراد نالایق هم لطف میكند.
در دعای شب جمعه میخوانیم: «یا دائم الفضل علی البریة، یا باسط الیدین بالعطیة؛ای خدایی كه فضل و كرمت برخلق دائم است و دو دست عطا و بخششت [به جانب بندگان] دراز است.»
در ایام ماه رجب میخوانیم: «عادتك الاحسان الی المسیئین؛ عادت تو احسان به گناهكاران است.»
«یا من یعطی من لم یسئله و من لم یعرفه؛ای خدایی كه به كسی كه از او درخواست نمیكند و به او معرفتی ندارد عطا میكند.»
غرق گنه، ناامید مشو ز دربار ما كه عفو كردن بود در همه دم كار ما
بنده شرمنده تو، خالق بخشنده ما بیا بهشتت دهم، مرو تو در نار ما
خواهم اگر بگذرم، از همه عاصیان كیست كه چون و چرا كند ز كردار ما؟!
اگر وجودت شود غرق معاصی، بیا دست توسل بزن به آل اطهار ما
داعی كیست؟
دعا كننده بنده محتاجی است كه حتی برای اظهار احتیاجش هم محتاج لطف خداوند است.
«یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله والله هو الغنی الحمید» (16) ؛ «ای انسان ها! شما به خداوند نیازمندید و بی نیاز [واقعی] خداوند حمید است.»
هر قدر كه انسان بیشتر به فقر خود واقف شود، به خداوند نزدیكتر شده است و هرقدر انسان خود را بی نیاز تصور كند، از خدا دور شده و به شیطان و طاغوت نزدیك میشود. از این رو در قرآن كریم میخوانیم: «ان الانسان لیطغی ان رآه استغنی؛ انسان همین كه خود را بی نیاز ببیند، طغیان میكند. (17)»
نقش و اهمیت دعا
- مورد توجه خدا: «و قال ربكم ادعونی استجب لكم؛ «و خدای شما فرمود: بخوانید مرا تا اجابت كنم شما را. (18)»
- ستون دین: قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «الدعاء عمود الدین؛ دعا ستون دین است. (19)»
- نور آسمانها و زمین: قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «الدعاء نور السموات والارض (20) ؛ دعا نور آسمانها و زمین است.»
- برترین عبادات: قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «افضل العبادة الدعاء (21) ؛ برترین عبادت، دعاست.»
- برتر از قرائت قرآن: قال علی بن موسی الرضاعلیه السلام: «الدعاء افضل من قراءة القرآن (22) ؛ دعا از قرائت قرآن برتر است.»
اشكال
1 - بعضی میگویند: دعا كردن نوعی جسارت به درگاه پروردگار است، مگر خداوند مصلحت ما را نمیداند كه ما باید به خداوند تذكر بدهیم؟ مگر خداوند را عادل نمیدانیم كه برای او وظیفه تعیین میكنیم؟
پاسخ:
اولا: خداوند به ما دستور داده است كه دعا كنیم. «ادعونی استجب لكم» (23)
ثانیا: دعا منحصر به درخواست حاجت نیست بلكه نوعی ارتباط و آشنایی با خالق است.
ثالثا: همانطور كه دنبال رزق رفتن و كار و تلاش معیشتی منافاتی با رازقیت خداوند ندارد، دعا هم همینطور است.
2- آیا دعا موجب نوعی تخدیر و ترك تلاش و كوشش نیست؟
پاسخ:
با رجوع به آیات و روایات و توجه به نقش تربیتی متون ادعیه، به خوبی متوجه میشویم كه لازمه دعا تلاش و كوشش و فعالیت است و دعای بدون عمل ارزشی ندارد.
قرآن كریم میفرماید: «و ان لیس للانسان الا ما سعی» (24) ؛ «و اینكه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست.»
و نیز میفرماید: «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم» ؛ «همانا خداوند وضع قومی را تغییر نمیدهد مگر آنكه وضع خود را تغییر دهند. (25)»
تقسیم دعا برطبق خواستگاه
1 - دعاهایی كه حاوی تقویت روحیه با یادآوری و تلقین عقاید هستند مانند:
«لا اله الا الله الها واحدا و نحن له مخلصون، لا اله الا الله ولا نعبد الا ایاه» (26) ؛ خدایی جز خدای واحد نیست و برای او اخلاص داریم. خدایی جز خدای واحد نیست و غیر او را نمیپرستیم.»
«حسبنا الله و نعم الوكیل، نعم المولا و نعم النصیر (27) ؛ خداوند ما را بس است و بهترین وكیل است. بهترین مولی و بهترین یاور است.»
ما در دو جهان غیر خدا یار نداریم جز یاد خدا هیچ دگر كار نداریم
ما شاخ درختیم، پر از میوه توحید هر رهگذری سنگ زند، عار نداریم
گر یار وفادار نداریم ولیكن ما یار بجز حضرت غفار نداریم
«رضیت بالله ربا و بالاسلام دینا و بمحمدصلی الله علیه وآله نبیا و بعلی اماما و بالحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و الحسن و الخلف الصالح علیهم السلام ائمة و سادة و قادة بهم اتولی و من اعدائهم اتبرء؛ راضی هستم به پروردگاری خدا و به مسلمان بودن و پیامبری حضرت محمدصلی الله علیه وآله و امامت حضرت علی علیه السلام و امام حسن و امام حسین و امام سجاد و امام محمد باقر و امام جعفرصادق و امام موسی كاظم و امام رضا و امام جواد و امام هادی و امام حسن عسكری و امام زمان علیهم السلام به عنوان امام و آقا و رهبر. آنها را دوست دارم و از دشمنانشان برائت میجویم. (28)»
دعاهای مذكور مشتمل بر عقاید انسان از جهات مختلفی مانند ایمان به خدا، پذیرش اسلام، اعتقاد به نبوت پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله و اقرار به امامت حضرات ائمه علیهم السلام میباشد.
دل چو بستم به خدا، حسبی الله و كفی نروم سوی سوا، حسبی الله و كفی
تن من خاك رهش، دل من جلوه گهش سرو جانم به فدا، حسبی الله و كفی
او چو دردی دهدم، یا كه داغی نهدم نبرم نام دوا، حسبی الله وكفی
* * *
ز مهر اولیاء الله مقامی كردهام پیدا برای خویش عیش جاودانی كردهام پیدا
رساگر نیست دست من به قرب دوست یكتا ز مهر دوستانش نردبانی كردهام پیدا
ولای آل پیغمبر بود معراج روح من بجز این آسمانها آسمانی كردهام پیدا
به حبل الله مهر اهل بیت است اعتصام من برای نظم ایمان ریسمانی كردهام پیدا
به خاك درگه آل نبی پی بردهام چون (فیض) برای خود ز جنت آستانی كردهام پیدا
* * *
سالك راه حق بیا همت از اولیا طلب همت خود بكن بلند، سوی حق ارتقا طلب
فاش ببین گه دعا، روی خدا،در اولیا بهر جمال كبریا آینه صفا طلب
گفت خدا كه اولیا روی من و ره منند هرچه بخواهی از خدا، از در اولیا طلب
سرور اولیا نبی است، و از پس مصطفی علی است خدمت مصطفی كن و همت مرتضی طلب
پیروی رسول حق، دوستی حق آورد پیروی رسول كن، دوستی خدا طلب
چشم بصیرتت به خود، نورپذیر كی شود نور بصیرت دل از صاحب انما طلب
شرع، سفینه نجات، آل رسول، ناخدات ساكن این سفینه شو، دامن ناخدا طلب
مفلس بینوا بیا از در ما بجو نوا صاحب مدعی بیا، از دم ما دعاطلب
2 - دعاهایی كه متذكر توحید، نبوت و معاد شده اند مانند دعای جوشن كبیر و دعای افتتاح. در دعای افتتاح میخوانیم: «الحمد لله الذی لم یتخذ صاحبة و لاولدا و لم یكن له شریك فی الملك؛ سپاس سزاوار خدایی است كه همسر نگیرد و فرزند نپذیرد و در ملك خود شریك ندارد.» و در دعای جوشن كبیر میخوانیم: «سبحانك یا لا اله الا انت الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب؛ منزهی توای آنكه جز تو معبود برحقی نیست. به فریاد رس. به فریاد رس. ما را از آتش خلاص كن.ای پروردگار.»
جز خدا را بندگی، حیف است حیف بی غم او زندگی حیف است حیف
جز بدرگاه رفیعش سر منه بهر غیر افكندگی حیف است حیف
* * *
سكینه دل و جان، لا اله الا الله نتیجه دو جهان، لا اله الا الله
ز شوق دوست به بانگ بلند میگوی همه زمین و زمان، لا اله الا الله
3 - دعای توام با استغفار، عذر خواهی و درخواست از خداوند جهت حفظ از شر شیطان و نفس مانند:
- «استغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم الرحمن الرحیم (29) ؛ پوزش و آمرزش از خدایی میخواهم كه جز او خدایی نیست، [همان خدایی كه] زنده استوار بخشنده مهربان است.»
- «اللهم اغفر لی الذنوب التی تهتك العصم؛ خدایا بیامرز گناهانی را كه پرده عصمت را میدرد. (30)»
چنانكه اشاره شد، دعای شریف كمیل بهترین نمونه برای این دسته از دعاهاست.
- «اللهم اغفر لی الذنوب التی تغیر النعم؛ خدایا بیامرز گناهانی را كه نعمتها را تغییر میدهد. (31)»
زهر چه غیر یار استغفر الله ز بود مستعار استغفرالله
دمی كان بگذرد، بی یاد رویش از آن دم بیشمار، استغفرالله
سرآمد عمر و یكساعت ز غفلت نگشتیم هوشیار، استغفرالله
نكردیم یك سجودی در همه عمر كه آید آن به كار استغفرالله
ز كردار بدم صد بار توبه ز گفتارم، هزار، استغفرالله
4 - دعاهای تربیتی:
- در دعای ششم صحیفه سجادیه از خداوند میخواهیم: «خدایا ما را بر شكر گذاری از نعمتها و پیروی از سنتهای شرع و دوری جستن از بدعتها و ترویج و حفظ آئین اسلام و كمك به ناتوانان موفق بدار.»
- در دعای بیستم صحیفه سجادیه از خداوند درخواست میكنیم: «خدایا مرا به كاری كه در قیامت از من سؤال میكنی مشغول دار، مرا به زیور صالحان بیارای.»
- در دعای بیست و پنجم صحیفه سجادیه از خداوند میخواهیم: «خدایا فرزندان مرا صالح گردان و آنها را بینای در دین و شنوای حق و مطیع فرمان خود و دوستدار خیر گردان و مرا در تربیت آنها و احسان در حقشان یاری فرما.»
- در دعای بیست و ششم از خداوند میخواهیم كه ما را در همسایه داری و رعایت حق ایشان موفق بدارد.
- در دعای بیست و هفتم صحیفه، تربیت مرزداران و نیروهای مسلح و مدافعین اسلام را از خداوند درخواست میكنیم.
آری تربیت و هدایت را باید از خدا خواست. كه اگر اراده او به چیزی تعلق نگیرد، آن كار از مخلوقات ساخته نیست.
خدا كند كه جوانان زحق جدا نشوند به صحبت بد و بدخواه مبتلا نشوند
ز درس ومدرسه، تعلیم و تربیت گیرند هواپرست و طمعكار و خودستا نشوند
به جان و مال و به ناموس كس طمع نكنند در این معامله هم كیش اشقیا نشوند
خداكند كه جوانان عقیدهمند شوند سبك عیار و تهی مغز و خودنما نشوند
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) صحیفه نور، 20 / 157.
2) ذاریات/ 56.
3) المیزان، ذیل آیه 56 از سوره ذاریات.
4) پاسدار اسلام، ش 136، ص 27.
5) انسان كامل، ص 240.
6) آل عمران/ 38.
7) بقره/ 61.
8) انعام/ 41 و 40.
9) یونس/ 25.
10) مؤمن/ 41.
11) بقره/ 23.
12) نور/ 63.
13) بقره / 107.
14) مائده/ 17.
15) ص / 53.
16) فاطر/ 15.
17) علق/ 6 و 7.
18) غافر/ 60.
19) كافی، ج 2، ص 468.
20) همان.
21) تنبیه الخواطر، ص 463.
22) بحارالانوار، ج 93، ص 292.
23) غافر/ 60.
24) نجم/ 39.
25) رعد/ 12.
26) مفاتیح الجنان، تعقیبات مشتركه.
27) همان، تعقیب نماز صبح.
28) همان، تعقیبات مشتركه.
29) همان، تعقیب نماز عصر.
30) دعای شریف كمیل.
31) همان.