چکیده
امام حسن عسکری‌علیه‌السلام در دوره امامت، با گروههایی رو به رو بودند که هر یک به نوبۀ خود، انحرافی عظیم در دین ایجاد میکردند؛ از اینرو در برخورد با اینگونه انحرافات، دو روش غیرمستقیم و مستقیم را پیش گرفتند و با تلاش وسیع علمی و پرورش شاگردان و همچنین توجیه و راهنمایی بزرگان شیعه در روش غیرمستقیم و برخورد با غلات، صوفیان، ثنویه و... در روش مستقیم و معرفی جانشین خود، از انحرافات بسیاری در دین جلوگیری کردند.
کلیدواژه
امام حسن عسکری‌علیه‌السلام، برخورد غیرمستقیم، برخورد مستقیم، منحرفان.
مقدمه
امام حسن عسکری‌علیه‌السلام، در عصری زندگی میکرد که گروههای مختلفی از غُلات، صوفیه، ثنویه و...، اختلافهای بسیاری را در دین وارد کرده بودند، حتی برخی از شیعیان، در امامت ایشان دچار تردید شدند تا آنجا که امام‌علیه‌السلام فرمود: «مَا مُنِی أَحَدٌ مِنْ آبَائِی بِمِثْلِ مَا مُنِیتُ بِهِ مِنْ شَكِّ هَذِهِ الْعِصَابَةِ فِی فَإِنْ كَانَ هَذَا الْأَمْرُ أَمْراً اعْتَقَدْتُمُوهُ وَ دِنْتُمْ بِهِ إِلَى وَقْتٍ ثُمَّ ینْقَطِعُ فَلِلشَّكِّ مَوْضِعٌ وَ إِنْ كَانَ مُتَّصِلًا مَا اتَّصَلَتْ أُمُورُ اللَّهِ فَمَا مَعْنَى هَذَا الشَّك؛ (1) هیچ یک از پدرانم، آن گونه که من گرفتار تردید [گروهی از] شیعیان خود شدم مورد تردید واقع نشدند. اگر این موضوع [امامت] که شما به آن معتقد و پایبندید موقت و منقطع بود، جای شک و تردید داشت، و اگر امامت امری پیوسته و مستمر است [که چنین است و] تا زمانی که امور الهی جریان دارد [پا برجاست]، دیگر این شک و تردید چه معنایی دارد؟»
حضرت برای بیرون رفتن از این بحران و برخورد با منحرفان برنامههای وسیعی را ترتیب داد که به اهم آنها اشاره میشود:
روشهایبرخوردامامحسنعسکری‌علیه‌السلامبامنحرفان
الف. برخوردغیرمستقیم
برای از بین بردن انحرافات در جامعه، باید فرهنگسازی کرد. این کار در واقع مبارزۀ ریشهای و غیرمستقیم با انحرافات است. حضرت عسکری‌علیه‌السلام در این زمینه برنامههای زیرا را اجرا کردند:
1. تلاش وسیع علمی: همچون تربیت شاگردان، تشویق نویسندگان، تألیف کتب توسط خود آن حضرت و شاگردانش، پاسخ به شبهات (2) و... .
2. توجیه و راهنمایی بزرگان شیعه:
الف. «محمد بن حسن میمون» میگوید: به امام عسکری‌علیه‌السلام نامهای نوشتم و از فقر و تنگدستی شکایت کردم؛ ولی بعد با خود گفتم: مگر امام صادق‌علیه‌السلام نفرمود: «فقر با ما بهتر از توانگری با دیگران و کشته شدن با ما بهتر از زنده ماندن با دشمنان ما است.»
حضرت عسکری‌علیه‌السلام در پاسخ نوشتند: هرگاه گناهان دوستان، زیاد شود، خداوند آنها را به فقر گرفتار میکند و گاهی از گناهان بسیاری گذشت میکند، همچنانکه پیش خود گفتهای: فقر با ما بهتر از توانگری با دیگران است. ما برای کسانی که به ما پناهنده شوند، پناهگاهیم: «وَ نُورٌ لِمَنِ اسْتَبْصَرَ بِنَا وَ عِصْمَةٌ لِمَنْ اعْتَصَمَ بِنَا، مَنْ أَحَبَّنَا كَانَ مَعَنَا فِی السَّنَامِ الْأَعْلَى وَ مَنِ انْحَرَفَ عَنَّا فَإِلَى النَّارِ؛ (3) و برای کسانی که از ما هدایت و بصیرت بجویند، نوریم، و ما نگهدار کسانی هستیم که [برای نجات از گمراهی] به ما پناه آوردهاند، هر کس ما را دوست بدارد، در رتبۀ بلند [تقرّب به خدا] با ما میباشد و کسی که از ما جدا شود، به سوی آتش خواهد رفت.»
ب. نامۀ حضرت‌علیه‌السلام به «علی بن حسین بن بابویه قمی»، یکی از فقهای بزرگ شیعه که در آن، بعد از ذکر توصیهها و رهنمودها میفرمایند: «عَلَیكَ بِالصَّبْرِ وَ انْتِظَارِ الْفَرَجِ... فَاصْبِرْ یا شَیخِی یا أَبَاالْحَسَنِ عَلَى أَمْرِ جَمِیعِ شِیعَتِی بِالصَّبْرِ...؛ (4) صبر کن و منتظر فرج باش...ای شیخ من!ای ابوالحسن! بر کار همه شیعیان ما صبر کن... .»
3. استفاده وسیع از علوم غیبی: «محمد بن عیّاش» میگوید: چند نفر بودیم که در مورد کرامات امام عسکری‌علیه‌السلام با هم گفتگو میکردیم. فردی ناصبی [دشمن اهلبیت (] گفت: من نوشتهای بدون جوهر برای او مینویسم، اگر آن را پاسخ داد، میپذیرم که او بر حق است. مسائل خود را نوشتیم. ناصبی نیز بدون جوهر، مطلب خود را نوشت و آن را با نامهها به خدمت امام‌علیه‌السلام فرستادیم. حضرت پاسخ سؤالهای ما را مرقوم فرمود و روی برگۀ فرد ناصبی، اسم او و اسم پدرش را نوشت! ناصبی چون آن را دید، از هوش رفت، و چون به هوش آمد، حقّانیت حضرت را تصدیق کرد و در زمرۀ شیعیان ایشان قرار گرفت.» (5)
ب. برخوردمستقیمبامنحرفان
1. برخورد با غلات
«غلات» کسانی هستند که قائل به الوهیّت امام یا امامان بودهاند.
شخصی به امام عسکری‌علیه‌السلام نوشت: «فدایت شوم!ای آقای من! «علی بن حسکه» (6) ادّعا میکند که از دوستان شما است و میگوید: شما اوّل و قدیم هستی، و اینکه او باب شما و فرستادۀ شما است و شما امر فرمودهای که مردم را به این امر دعوت کند، و اعتقادش این است که تمام نماز، زکات، حج و روزه، معرفت شما و کسانی چون علی بن حسکه است که ادّعای بابیّت و نبوّت دارد. چنین فردی مؤمن کامل است که بندگی با نماز و روزه و حج از او قطع میگردد. او میگوید: تمام شرایع دین؛ یعنی آنچه که برای شما ثابت است، برای او نیز ثابت میباشد. مردمان زیادی به او گرایش پیدا کردهاند، از اینرو منّت گذارید و به دوستان خود جواب دهید تا آنان را از هلاکت برهانید.
حضرت عسکری‌علیه‌السلام نوشت: «كَذَبَ ابْنُ حَسَكَةَ عَلَیهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ بِحَسْبِكَ أَنِّی لَا أَعْرِفُهُ فِی مَوَالِی مَا لَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ! فَوَ اللَّهِ مَا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ الْأَنْبِیاءَ قَبْلَهُ إِلَّا بِالْحَنِیفِیةِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصِّیامِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایةِ، وَ مَا دَعَا مُحَمَّدٌ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله إِلَّا إِلَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ، وَ كَذَلِكَ نَحْنُ الْأَوْصِیاءُ مِنْ وُلْدِهِ عَبِیدُ اللَّهِ لَا نُشْرِكُ بِهِ شَیئاً، إِنْ أَطَعْنَاهُ رَحِمَنَا وَ إِنْ عَصَینَاهُ عَذَّبَنَا، مَا لَنَا عَلَى اللَّهِ مِنْ حُجَّةٍ بَلِ الْحُجَّةُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَینَا وَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِهِ، أَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ مِمَّنْ یقُولُ ذَلِكَ وَ أَنْتَفِی إِلَى اللَّهِ مِنْ هَذَا الْقَوْلِ،] فَاهْجُرُوهُمْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ [وَ أَلْجِئُوهُمْ إِلَى ضِیقِ الطَّرِیقِ! فَإِنْ وَجَدْتَ مِنْ أَحَدٍ مِنْهُمْ خَلْوَةً فَاخْرَشْ (7) رَأْسَهُ بِالحَجَرِ (8)؛ (9) ابن حسکه دروغ گفته است، خدا او را لعنت کند. تو را همین بس که من او را جزء دوستانم نمیشناسم. چه شده است او را؟ خدا لعنتش کند، پس به خدا سوگند! خداوند، محمد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و انبیاء (قبلش را جز به [دین] حنیف [و ابراهیمی] و نماز، زکات، روزه، حج و ولایت مبعوث نکرد، و محمد‌صلی‌الله‌علیه‌وآله جز به خدای یگانۀ بیشریک دعوت نکرد، و همچنین ما اوصیای از نسل او، بندگان خدا هستیم و چیزی را شریک او قرار نمیدهیم. اگر از خدا اطاعت کنیم، مورد رحمت او قرار میگیریم و اگر معصیت نماییم، عذابمان میکند. ما بر خدا دلیل و حجّتی نداریم؛ بلکه خداوند بر ما و تمام مخلوقاتش حجّت دارد. بیزاری میجویم به سوی خدا از آنچه او [ابن حسکه] میگوید و به خدا پناه میبرم از این نوع سخن، پس از آنان دوری کنید، خدا آنها را لعنت کند! عرصه را بر آنها تنگ کنید. اگر جای خلوتی یکی از آنها را یافتی، با سنگ سر او را مجروح کن!»
2. برخورد با صوفیّه
گروه صوفیه در طول تاریخ با لباس دین، در مقابل امامان قرار گرفتند و همیشه صف آنها از اهلبیتعلیهمالسلام و عرفایی که به حقیقت پیروان اهلبیتعلیهمالسلام بودند، جدا بوده است، از اینرو امامان معصوم‌علیهم‌السلام شدیداً با آنها برخورد میکردند و مردم را از خطر انحرافات آنان، بر حذر میداشتند.
امام حسن عسکری‌علیه‌السلام فرمود: «سَیأْتِی زَمَانٌ عَلَى النَّاسِ وُجُوهُهُمْ ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ مُظْلِمَةٌ مُتَكَدِّرَةٌ، السُّنَّةُ فِیهِمْ بِدْعَةٌ وَ الْبِدْعَةُ فِیهِمْ سُنَّةٌ، الْمُؤْمِنُ بَینَهُمْ مُحَقَّرٌ وَ الْفَاسِقُ بَینَهُمْ مُوَقَّرٌ، أُمَرَاؤُهُمْ جَاهِلُونَ جَائِرُونَ وَ عُلَمَاؤُهُمْ فِی أَبْوَابِ الظَّلَمَةِ [سَائِرُونَ] أَغْنِیاؤُهُمْ یسْرِقُونَ زَادَ الْفُقَرَاءِ وَ أَصَاغِرُهُمْ یتَقَدَّمُونَ عَلَى الْكُبَرَاءِ وَ كُلُّ جَاهِلٍ عِنْدَهُمْ خَبِیرٌ وَ كُلُّ مُحِیلٍ عِنْدَهُمْ فَقِیرٌ لَا یمَیزُونَ بَینَ الْمُخْلِصِ وَ الْمُرْتَابِ لَا یعْرِفُونَ الضَّأْنِ مِنَ الذِّئَابِ؛ (10) زمانی بر مردم بیاید که چهرههای آنان خندان و شاد باشد؛ ولی دلهایشان تیره و تاریک، سنّت [پیامبر و اهلبیتعلیهمالسلام] نزد آنها بدعت، و بدعت [و بینمازی و...] در بین آنان سنّت باشد. مؤمن بین آنها حقیر بوده، و فاسق [گناهکار] محترم و با وقار باشد. حاکمان آنها نادان و ستمگرند و علمای آنها به درِ [کاخها] و خانههای ستمگران رفت و آمد دارند [و درباری هستند]، ثروتمندان توشۀ فقرا را میدزدند، و کوچکترها از بزرگتر پیش میافتند، و هر نادانی نزد آنها اهل خُبره بهحساب میآید و هر آگاهی فقیر شمرده میشود. بین با اخلاص و شکاک فرق نمیگذارند و میش را از گرگها تشخیص نمیدهند.»
سپس در ادامه فرمود: «عُلَمَاؤُهُمْ شِرَارُ خَلْقِ اللَّهِ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ لِأَنَّهُمْ یمِیلُونَ إِلَى الْفَلْسَفَةِ وَ التَّصَوُّفِ وَ ایمُ اللَّهِ إِنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ الْعُدُولِ وَ التَّحَرُّفِ یبَالِغُونَ فِی حُبِّ مُخَالِفِینَا وَ یضِلُّونَ شِیعَتَنَا وَ مُوَالِینَا إِنْ نَالُوا مَنْصَباً لَمْ یشْبَعُوا عَنِ الرِّشَاءِ وَ إِنْ خُذِلُوا عَبَدُوا اللَّهَ عَلَى الرِّیاءِ أَلَا إِنَّهُمْ قُطَّاعُ طَرِیقِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الدُّعَاةُ إِلَى نِحْلَةِ الْمُلْحِدِینَ فَمَنْ أَدْرَكَهُمْ فَلْیحْذَرْهُمْ وَ لْیصُنْ دِینَهُ وَ إِیمَانَهُ ثُمَّ قَالَ یا أَبَاهَاشِمٍ هَذَا مَا حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ' وَ هُوَ مِنْ أَسْرَارِنَا فَاكْتُمْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ؛ (11) علمای آنها بدترین مردم روی زمین میباشند؛ زیرا آنان میل به فلسفه و صوفیگری دارند. بهخدا سوگند! آنها اهل عدول [از دین] و انحراف هستند. در دوستی مخالفین ما [اهلبیتعلیهمالسلام] زیادهروی میکنند و شیعیان و دوستان ما را گمراه میکنند. اگر به مقامی رسیدند، از خوردن رُشوه سیر نمیشوند، و اگر خوار شدند [و به جایی نرسیدند] خدا را ریاکارانه عبادت میکنند. بیدار باشید! اینها راهزنان مؤمنان هستند و دعوت کننده به فرقه گمراهان [همچون صوفیّه]. هر کسی آنها را درک کند، از آنها دوری نماید و دین و ایمان خود را [از خطر آنان] حفظ کند. سپس فرمود:ای اباهاشم! این حدیثی است که پدرم از پدرانش از جعفر بن محمد [حضرت صادق‌علیه‌السلام] نقل کرده است، و این از اسرار ما میباشد؛ پس آن را جز بر اهلش آشکار نکن!»
نکته:
مراد از اهل فلسفه، یقیناً امثال ملاصدرا و علامه طباطبایی که تقویت کنندۀ بنیاد دین و مدافع عقلانی معارف اهلبیت (بودهاند، نمیباشد؛ بلکه مقصود امثال «اسحاق کِندی» است که از فلاسفۀ اسلام و عرب به شمار میرفت و در عراق اقامت داشت. او مدتهای زیادی در منزل نشسته و گوشه نشینی اختیار کرده بود و خود را به نگارش کتابی انحرافی مشغول داشت. روزی یکی از شاگردان او به محضر امام عسکری‌علیه‌السلام شرفیاب شد، هنگامی که چشم حضرت به او افتاد فرمود: «آیا در میان شما مرد رشیدی وجود ندارد که گفتههای استادتان «کندی» را پاسخ گوید»، شاگرد عرض کرد: ما همگی از شاگردان او هستیم و نمیتوانیم به اشتباه استاد اعتراض کنیم. امام‌علیه‌السلام فرمود: «اگر مطالبی به شما تلقین و تفهیم شود، میتوانید آن را برای استاد خود نقل کنید؟»، شاگرد عرض کرد: آری. سپس امام‌علیه‌السلام مطالبی را به او برای مقابله با استادش تعلیم فرمود. (12)
3. برخورد با ثنویّه
فرقۀ دیگر در زمان حضرت عسکری‌علیه‌السلام ثنویه [دوگانه پرستها] یعنی همان مجوسها بودند که دو خدایی را پذیرفته بودند؛ یکی خالق خیرات که همان یزدان باشد و دیگری خالق شر که اهریمن است، پس یکی نور است و دیگری ظلمت. (13) حضرت عسکری‌علیه‌السلام با این گروه نیز برخورد شدیدی داشت و خطر آنها را گوشزد میکرد.
مرحوم کلینی) نقل کرده است: اسحاق از محمد بن ربیع شیبانی نقل کرده است که گفت: در اهواز با مردی از ثنویه مناظره کردم و دلایل او بر ثنویت به نظرم قوی آمد، تا اینکه به «سُرَّ منَ رَاَی» [سامرا] رفتم، در حالی که در دلم چیزی از سخنان او مانده بود. کنار دَرِ خانۀ «احمد بن الخصیب» نشستم. ناگهان دیدم ابومحمد [حضرت عسکری‌علیه‌السلام] از در عمومی، خارج شد. تا نگاهش به من افتاد، فرمود: «اَحدٌ، اَحدٌ، فَوَحِّدهُ؛ خدا یکی و یکتا است، پس تو هم یکی بدان!» تا این جمله را شنیدم، از هوش رفتم؛ (14) [پس از به هوش آمدن با خود گفتم] چگونه حضرت از دلم خبر داد و مشکلم را حَل کرد.
شخصی از امام حسن عسکری‌علیه‌السلام برای والدینش درخواست دعا نمود، در حالی که مادرش مؤمنه و پدرش ثنوی بود. حضرت در جواب نوشت: «رَحِمَ اللهُ وَالِدَتَکَ وَ التَّاءِ مَنقُوطَۀٌ مِن فَوقٍ؛ (15) خدا مادرت را رحمت کند. و «تا» دارای نقطه از بالا است [یعنی «ت» دو نقطه است، نه «یا» که «والدیکَ» خوانده شود.] حساسیّت شدید حضرت که علاوه بر دعا نکردن در حق پدر دوگانه پرست او، تصریح کردهاند که «یا» خوانده نشود، نشان میدهد که نباید در تأیید این گروه انحرافی کمترین اقدامی انجام گیرد.
4. برخورد با منحرفان از امامت
گروهی از شیعیان به امامت «محمد بن علی» برادر حضرت عسکری‌علیه‌السلام در زمان حیات حضرت هادی‌علیه‌السلام اعتقاد پیدا کرده بودند. عدّهای نیز تلاش میکردند این مسئله را تبلیغ و تثبیت نمایند، از جمله میتوان به «ابن ماهویه» اشاره کرد که بعد از شهادت امام هادی‌علیه‌السلام این پندار را دستاویز قرار داده و به انحراف شیعیان از امامت حضرت عسکری‌علیه‌السلام پرداخت. (16)
حضرت عسکری‌علیه‌السلام در این زمینه کارهای مهمی انجام داد که به اهم آنها اشاره میشود:
1. اثبات امامت خویش از طریق معجزات، کرامات و خبرهای غیبی وسیع. (17)
2. حفظ مسائل امنیتّی دربارۀ امامت خویش؛ «ابو هاشم داود بن قاسم» میگوید: چند نفر در زندان بودیم که امام عسکری‌علیه‌السلام و بردارش «جعفر» را وارد زندان کردند. برای عرض ادب و خدمت به سوی حضرت رفتیم و گرد ایشان جمع شدیم. در زندان، مردی ادعا میکرد که از علویان است. امام متوجه حضور وی شد و فرمود: اگر در جمع شما فردی که از شما نیست نبود، میگفتم که چه زمانی آزاد میشوید. سپس به آن مرد اشاره کرد تا بیرون رود، و او بیرون رفت.
سپس فرمود: «این مرد از شما نیست، از او بر حذر باشید، او گزارشی از آنچه گفتهاید برای خلیفه تهیه کرده و هم اکنون در میان لباس او است.» یکی از حاضران او را تفتیش کرد و آن گزارش را که دربارۀ ما مطالب مهم و خطرناکی نوشته بود، کشف کرد. (18)
3. رفع شبهه از شکّاکان؛ «علی بن محمد» میگوید: با جمعی از دوستان، از اهواز به سمت عراق حرکت کردیم. خلیفه را دیدیم که همراه ابومحمد [امام حسن عسکری‌علیه‌السلام] به سمت بصره میرفتند. ما در «سُرَّ مَن رَأَی» [سامرا] منتظر برگشت آنها ماندیم.
وقتی امام‌علیه‌السلام برگشت و نزدیک ما رسید، با یک دست کلاه خویش را از سر برداشت و در دست گرفت، و دست دیگر را بر سرش کشید و به چهرۀ یکی از ما تبسّم کرد. آن مرد [که حضرت به او تبسّم کرد] بلافاصله گفت: «أَشْهَدُ أَنَّكَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ خِیرَتُهُ؛ (19) شهادت میدهم که تو حجّت خدا و برگزیدۀ او هستی.» گفتیم: فلانی! چه شده است؟ گفت: من در امامت او شک داشتم، با خودم گفت: اگر برگشت و کلاه را از سر برداشت و دست دیگرش را بر سر کشید و تبسّم کرد [معلوم میشود امام بر حق است] و من به امامت او اعتراف میکنم.»
4. راهنمایی مردم توسط نامه؛ از جمله نامۀ حضرت‌علیه‌السلام به «اسحاق بن اسماعیل نیشابوری» است، که چون متن آن طولانی میباشد؛ (20) از آوردن کل آن صرف نظر میکنیم و فقط به نکات کلّی موجود در نامه اشاره میکنیم:
1. ما که بر دوستان خود دلسوز و از احسان خداوند بر آنها شادمانیم. «نَحْنُ بِحَمْدِاللَّهِ وَ نِعْمَتِهِ أَهْلُبَیتٍ نَرِقُّ عَلَى أَوْلِیائِنَا وَ نَسُرّ ُبِتَتَابُعِ إِحْسَانِ اللَّه؛ (21) به حمد و نعمت الهی اهلبیتی هستیم که بر دوستان خود دلسوزی میکنیم و از احسان خداوند بر آنها شادمانیم.»
2. «بزرگترین آرزوی ما اهلبیت، نجات شیعیان از آتش و رسیدن آنان به بهشت است.»
3. بزرگترین آیت الهی حجت خدا [در زمین] است: «وَ‌ای آیةٍ أَعْظَمُ مِنْ حُجَّةِاللَّهِ؛ و کدام آیه بزرگتر از حجت خدا است.»
4. بزرگترین منّت و نعمت خداوند بر شما، وجود امامان است: «مَنَّ عَلَیكُمْ بِإِقَامَةِ الْأَوْلِیاءِ بَعْدَ نَبِیكُمْ؛ با آوردن اولیا بعد از پیامبرتان بر شما منت نهاد.»
5. هدایتها، نامهها و وجود من در بین شما، از محبّتهای الهی بر شما است که [خداوند] خواسته است نعمتهای خود را بر شما تمام کند: «وَ لَوْلَا مَا یحِبُّ اللَّهُ مِنْ تَمَامِ النِّعْمَةِ مِنَ اللَّهِ عَلَیكُمْ لَمَا رَأَیتُمْ لِی خَطّاً وَ لَاسَمِعْتُمْ مِنِّی حَرْفاً...؛ و اگر خدا اتمام نعمت از سوی خود برای شما را دوست نمیداشت، قطعاً نه خطی از من میدیدید و نه حرفی میشنیدید.» (22)
6. باید نسبت به اهلبیت (علاوه بر محبّت و اطاعت، حمایت مالی نیز داشته باشید... .
5. تعیین نشانههای جانشین خود
«ابو الادیان» یکی از بزرگترین نامه رسانهای آن حضرت بوده است. او میگوید: نامههای آن حضرت را به شهرها میبردم. در بیماریی که امام با آن از دنیا رفت به خدمتش رسیدم. حضرت نامههایی نوشت و فرمود: اینها را به مدائن میبری، پانزده روز در سامرا نخواهی بود، روز پانزدهم که داخل شهر شدی، خواهی دید که از خانۀ من ناله و شیون بلند است...، عرض کردم: سرور من، امام بعد از شما کیست؟ حضرت سه نشانه ارائه فرمودند: نماز خواندن بر جنازۀ من، خبر دادن از نامهها، و جواب دادن به زائران قمی، که هر سه در حضرت مهدی‌علیه‌السلام محقّق شد. (23)
عسکری از دار فانی دیده بسته گرد ماتم بر رخ مهدی نشسته
گشته سامرّا دوباره وادی غم بر پدر صاحب زمان بگرفته ماتم
عازم جنگ شده با قلب سوزان نزد زهرا و پیمبر گشته مهمان
فهرستمنابع
1. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (، انتشارات ذوی القربی، سوم، 1429ق/1387 ش.
2. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّۀ فی مَعرفَۀ الائمۀ، دار الکتاب الاسلامی، بیروت، 1401 ق/1981م.
3. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق‌علیه‌السلام، قم، 1374 ش.
4. حرّانی، علی بن شعبۀ، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه صادق حسن زاده، انتشارات آل علی، قم، 1382ش.
5. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، چاپ پنجم، 1413ق.
6. طریحی، مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، تهران، چاپ سوم، 1375ش.
7. لطفی جمعه، محمد، تاریخ فلاسفۀ الاسلام، المکتبۀ العلمیّه، بیروت، بی تا.
8. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.
9. مجمع جهانی علوم اهلبیت، اعلام الهدایۀ، قم، چاپ اول، 1422ق.
10. محدّث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، قم، چاپ سوم، 1408ق.
11. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، اثبات الوصیّۀ، المطبعۀ الحیدریه، نجف، 1374ش.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). تحف العقول عن آل الرسول، علی بن شعبۀ الحرّانی، ترجمه صادق حسن زاده، ص888، ح8.
(2). ر. ک: مقاله گوشههایی از تلاش علمی امام حسن عسکری‌علیه‌السلام، مجله مبلّغان، ش66.
(3). کشف الغمّه فی مَعرفَۀ الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج3، ص211.
(4). مناقب آل ابی طالب (، محمد بن علی بن شهرآشوب، ج4، ص459.
(5). همان، ج4، ص472.
(6). از سران غلات در زمان امام حسن عسکری‌علیه‌السلام.
(7). یا «فَاشدَخ»
(8). یا «بالصَّخرِ».
(9). معجم رجال الحدیث، آیت الله خویی، صص343-344؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج25، ص316.
(10). مستدرک الوسائل، محدّث نوری، ج11، ص38، باب 49؛ اعلام الهدایه، ج13، ص144.
(11). همان.
(12). ر. ک: مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج4، ص457؛ سیرۀ پیشوایان، مهدی پیشوایی، صص 628 - 630.
(13). مجمع البحرین، طریحی، ج1، ص78.
(14). مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج4، ص462؛ اعلام الهدایه، ج13، ص142؛ کافی، شیخ کلینی، ج1، ص511، ح20؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج50، ص293.
(15). بحارالانوار، علامه مجلسی، ج50، ص294؛ و کشف الغمّه، اربلی، ج3، ص221؛ اعلام الهدایه، ج13، ص144.
(16). اثبات الوصیّۀ، مسعودی، ص234.
(17). ر. ک: بحارالانوار، علامه مجلسی، ج50، صص247 - 303؛ مجلّه مبلّغان، شماره 90، صص 15-19.
(18). کشف الغمه، اربلی، ج3، ص232؛ مناقب، ابن شهرآشوب، ج4، ص433.
(19). بحار الانوار، علامه مجلسی، ص294.
(20). ر. ک: تحف العقول، علی بن شعبۀ الحرانی، ص882 به بعد؛ اعلام الهدایۀ، صص 190- 193.
(21). تحف العقول، حرانی، ص882.
(22). همان، ص886.
(23). ر. ک: کمال الدین، شیخ مفید، ص475؛ سیرۀ پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص660؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج50، ص332.