(به مناسبت شهادت حضرت زهرا علیها السلام)

«... ثمّ اسْتَنْهَضَكم فَوَجَدَكُمْ خِفافا، وَاَحْمَشَكُمْ فَاَلْفاكُمْ غضابا فَوَسَمْتُمْ غَیر اِبِلِكُمْ وَ وَرَدْتُمْ غیرَ مَشْرَبِكُمْ هذا والعَهْدُ قَریبٌ، والكَلْمُ رحیبٌ، والجَرْحُ لَمّا ینْدَمِل، والرّسول لمّا یقْبَرُ، إبْتِدارا زَعَمْتُمْ خَوفَ الْفِتْنَةِ، ألا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطوا وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْكافِرینَ... (1) ؛

سپس شیطان از شما خواست كه برخیزید، آن گاه دریافت كه شما افراد سبكی هستید، او شما را تحریك و عصبانی كرد و شما را غضبناك یافت. آن گاه شما شترهای دیگران را داغ نمودید [علامت مالكیت زدید] و [برای نوشیدن آب] از غیر راه خود وارد شدید... و این [اعمال شما] در حالی صورت گرفت كه عهد شما [نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله [نزدیك است، و جراحتی كه [به واسطۀ رحلت پیامبر] وارد شده، هنوز وسیع [و تازه [است، و جراحتی كه [بر ما] وارد شده، هنوز التیام پیدا نكرده است. و رسول خدا هنوز دفن نشده بود. [خیلی با عجله این كار را كردید] . خیال كردید كه [اگر این كار را نكنید] فتنه پدید می‌آید. آگاه باشید كه در فتنه سقوط كردند، و حتما جهنم كافران را احاطه می‌كند...» (2) .

آنچه در بالا خواندید، بخشی از خطبۀ فدكیۀ حضرت فاطمه علیهاالسلام است كه به دنبال تصرف فدك توسط خلیفۀ اول آن بانوی بزرگ، در برابر خلیفه و در حضور مهاجران و انصار ایراد فرمود.

گرچه این خطبه به مناسبت غصب فدك ایراد شده، امّا محور بخش‌هایی از آن، موضوع خلافت و رهبری جامعۀ اسلامی است.

دختر گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله در سخنان تند و عتاب آمیز خود، كسانی را كه وصی و برادر پیامبر صلی الله علیه و آله را از صحنۀ رهبری كنار زده، خود زمام امور مسلمانان را در دست گرفتند، مورد انتقاد قرار داده كه آلت دست شیطان شده به حوزۀ «خلافت» وارد شدند كه حق آنان نبوده و هنوز سوگ رسول خدا فراموش نشده شتاب زده دست به اقدامی زدند (ماجرای سقیفه) كه آنان را در گرداب فتنه افكند.

فتنه افكنی، یا دستاویز گریز از فتنه!

نكته‌ای كه در این بخش از سخنان حضرت فاطمه علیهاالسلام جلب توجّه می‌كند، این است كه توجیه نادرست صحنه گردانان سقیفه در مورد انتخاب خلیفه را افشا كرده، عواقب زیانبار آن را بیان می‌كند و می‌گوید: «خیال كردید [اگر این كار را نكنید] فتنه پدید می‌آید، آگاه باشید كه در فتنه سقوط كردید.»

در این جا این سؤال پیش می‌آید كه آنان كدام فتنه را دستاویز قرار دادند و مقصودشان از فتنه چه بود؟ و مقصود حضرت زهرا علیهاالسلام از این كه آنان در فتنه سقوط كردند، چیست؟

چنان كه در كتب تاریخ اسلام مطرح شده و قرائن نیز آن را تأیید می‌كند، مقصود آنان از فتنه، ارتداد امت، آشوب و هرج و مرج و از هم گسیختن نظام اسلامی به دنبال انتشار خبر رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، و پیدایش

خلأ قدرت در مركز حكومت اسلامی بود. آنان به این عنوان كه از چنین فتنه‌ای جلوگیری كنند، پیش از آن كه پیكر پاك پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله را به خاك بسپارند، و در حالی كه علی علیه السلام و بنی هاشم سرگرم مراسم غسل پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، به سقیفه شتافته در صدد تعیین خلیفه و زمامدار مسلمانان برآمدند! امّا مگر آن تشریفات چه قدر وقت می‌خواست كه در آن مدت، بیم فتنه می‌رفت؟ آیا در همان مدت اندك، خبر رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله (با نبودن وسائل ارتباطی امروزی) در سراسر كشور اسلامی منتشر می‌شد و همه چیز به هم می‌ریخت. این سؤال‌ها در صحّت و درستی نگرانی از فتنه، ایجاد تردید می‌كند. از این رو حضرت فاطمه علیهاالسلام با تعبیر، زَعم، پندار و خیال از آن یاد كرده است.

امّا این كه آنان چگونه در فتنه سقوط كردند ـ كه موضوع اصلی این نوشتار است ـ پاسخ این است كه آنان با این اقدام خود منشأ اختلاف و دو دستگی و شكاف در جامعه اسلامی شدند. شكافی كه تاكنون پر نشده است. گرچه آن روزها با بیعت مردم با ابوبكر، كار تعیین زمامدار به ظاهر پایان یافت، امّا این انتخاب عواقبی را به دنبال داشت كه هر چه مسلمانان از آن سال‌ها دورتر شدند، آثار نامطلوب آن بیشتر پدیدار گشت. خاطرۀ اختلاف و كشمكش‌های مسلمانان بر سر امامت و خلافت، خاطره‌ای تلخ و غم انگیز است. كدام فتنه‌ای بزرگتر از قرن‌ها اختلاف و كشمكش و خونریزی كه سنگ زیر بنای آن در سقیفه گذاشته شد.

شهرستانی می‌نویسد:

«هرگز در اسلام هیچ شمشیری به خاطر یك بنیاد دینی، چون شمشیری كه به خاطر امامت كشیده شد، آهیخته نگردید.» (3)

پرده‌های دیگری از فتنه ها

فاطمۀ زهرا علیهاالسلام در خطبۀ دیگری، پرده‌های دیگری از فتنه‌های ناشی از سقیفه را فاش ساخته است. دختر پیامبر صلی الله علیه و آله، این خطبه را هنگامی ایراد كرد كه گروهی از زنان مهاجران و انصار برای عیادت و احوال پرسی از او ـ كه در اثر حمله به خانه‌اش مصدوم و بیمار بود ـ رفته بودند.

آن بانوی بزرگ در فرازی از این خطبه فرمود:

«آگاه باشید به جانم سوگند! این حكومتی كه پدید آوردند، تازه آبستن شده است. پس صبر كنید تا ببینید چه ثمره‌ای به بار می‌آورد. آن گاه از آن به اندازۀ ظرف‌های بزرگ [به جای شیر [خون تازه و سمّ كشنده بدوشید! این جا است كه كسانی كه به راه باطل رفته اند، زیانكار می‌شوند و آیندگان، عاقبت آنچه را كه گذشتگان تأسیس كردند، خواهند دید. [اكنون كه به مراد خود رسیدید] از بابت دنیای خود خوش باشید و قلبا برای فتنه‌هایی كه خواهد آمد، مطمئن باشید. و بشارت باد بر شما به شمشیرهای برنده‌ای كه به دنبال آن می‌آید و قدرت متجاوزی كه حداكثر ظلم و تعدّی را روا می‌دارد و به هرج و مرجی فراگیر كه همه جا را شامل می‌شود و به استبدادی از ظالمین كه مقدار اندكی از بیت المال را باقی می‌گذارد، به گونه‌ای كه كسی در آن رغبت نمی‌كند و جمعیت شما را درو می‌كند [همه را قتل عام می‌كند] ، پس حسرت و اندوه با شما باد، و به كدامین سو می‌روید؟....» (4)

در این سخنان كوتاه، امّا رسا و گویا، حوادث تلخ و اندوهبار چند دهه پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به روشنی ترسیم شده است كه ریشه در سقیفه داشت. زیرا با روشی كه در انتخاب خلیفه پیش گرفته شد، افراد دیگری نیز كه خود را از خلفای اولیه كمتر نمی‌دانستند، به فكر خلافت افتادند و كشمكش و رقابت بر سر خلافت در گرفت و منتهی به جنگ‌ها و خونریزی‌ها شد.

از طرف دیگر مسیری كه در مورد خلافت در پیش گرفتند، موجب شد كه با فراهم شدن تدریجی زمینه و موافقت عملی خلیفه دوم و سوم، بنی امیه به حكومت برسند و با ظلم و ستم و تجاوز و تعدی ـ كه بر هیچ مورخی پوشیده نیست ـ با مردم رفتار كردند و بیت المال مسلمین را به یغما بردند. با توجه به این حوادث، سخنان حضرت فاطمه علیه السلام در این زمینه، از نظر تحلیل اجتماعی و سیاسی در تاریخ اسلام بسیار ارزنده و تكان دهنده است.

شاخصه‌ای گویا از فتنه ها

چنانكه اشاره شد، ماجرای سقیفه، افرادی از صحابۀ بزرگ رسول خدا را به فكر خلافت افكند. به ویژه شورای شش نفری خلافت كه توسط خلیفۀ دوم طراحی شد ـ و خود دنبالۀ سقیفه بود ـ اعضای شورا را به فكر خلافت انداخت و خود را برای این منصب شایسته یافتند (5) و پس از آغاز خلافت علی علیه السلام به مخالفت برخاستند، و این موضوع به اضافه قدرت یافتن معاویه با موافقت دو خلیفۀ قبلی، موجب بروز جنگ‌های جمل، صفین و نهروان شد و تلفات هرگز در اسلام هیچ شمشیری به خاطر یك بنیاد دینی، چون شمشیری كه به خاطر امامت كشیده شد، آهیخته نگردید.

سنگینی به بار آورد كه هیچ فتنه‌ای با آن قابل مقایسه نمی‌باشد. برای آن كه به عمق فتنه پی ببریم كافی است به آمار تلفات سه جنگ یاد شده توجه كنیم:

به گفتۀ یعقوبی: «در جنگ جمل بیش از سی هزار نفر [از طرفین] كشته شدند و تلفات جنگ نهروان بالغ بر چهار هزار بود.» (6)

و به اعتقاد مسعودی، مجموع كشته شدگان جنگ صفین از عراقی‌ها و شامی‌ها، هفتاد هزار نفر بود كه بیست و پنج هزار نفر آن عراقی و چهل و پنج هزار نفر شامی بودند.» (7)

عمق فاجعه هنگامی آشكارتر می‌شود كه بدانیم مجموع كشتگان در جنگ‌های زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله را (از طرفین) حدود هزار و پانصد نفر تخمین زده اند در حالی كه در آن زمان، جنگ با كفار و مشركان بود اما در سه جنگ یاد شده، جنگ، جنگ مسلمان با مسلمان و جنگ اهل قبله با اهل قبله بود!.

حمله به خانۀ حضرت فاطمه علیهاالسلام از نظر علمای اهل سنت

در این جا به مناسبت بحث، لازم است گفته شود كه مدرك و مأخذ حمله به خانۀ حضرت فاطمه علیهاالسلام تنها منابع و مدارك شیعی نیست بلكه در تعدادی از منابع اهل سنت نیز به این معنا تصریح شده است. (8)

به عنوان نمونه «طبری» مورّخ نامدار اهل سنت، از ابوبكر نقل می‌كند كه به هنگام احتضار از نه چیز اظهار ندامت می‌كرد و یكی از آن‌ها این بود كه می‌گفت:... «كاش دستور ورود به خانۀ فاطمه را نداده بودم، هر چند آن را به قصد جنگ بسته بودند.... (9) »

ابن قتیبه دینوری نیز در مورد آتش زدن در خانۀ حضرت فاطمه علیهاالسلام می‌نویسد: «و إن ابابكر رضی الله عنه قفقد قوما تخلّفوا عن بیعته عند علی كرّم اللّه وجهه، فبعث الیهم عمر، فجاء فناداهم و هم فی دار علی، فأبَوا ان یخرجوا فدعا بالحطب و قال: والذی نفس عمر بیده، لتخرجنّ او لأحرقنّها علی من فیها، فقیل له: یا ابا حفص ان فیها فاطمة؟، فقال: و إن.... (10)

همچنین نظّام (11) ـ كه یكی از علمای برجستۀ معتزله بوده ـ در این باره می‌گوید: «ان عمر ضرب بطن فاطمة یوم البیعة حتی القت الجنین من بطنها، و كان یصیح: احرقوا [دار] ‌ها بمن فیها، و ما كان فی الدار غیر علی و فاطمة و الحسن و الحسین.» (12)

• پاورقــــــــــــــــــــی

1 ـ این جمله از آیه 49 سورۀ توبه گرفته شده و به صورت «درج» از آن استفاده شده است. خداوند در آیۀ یاد شده سخن یكی از منافقان را كه به بهانۀ فریفته شدن به دختران و زنان زیباروی رومی، نمی‌خواست در جنگ تبوك شركت كند، نقل می‌كند و می‌فرماید: «ومنهم من یقُول ائذن لی ولا تفتّنی؛ و بعضی از آنان می‌گوید: مرا [در ماندن در شهر [اجازه بده و مرا به فتنه مینداز.» خدواند آن گاه در پاسخ او می‌گوید: «الا فی الفتنة سقطوا و انّ جهنّم لمحیطة بالكافرین؛ هشدار كه آنان خود به فتنه در افتاده اند، و بی تردید جهنّم بر كافران احاطه دارد.» (تفسیر نمونه، ج 7، ص 438.)

2 ـ این خطبه در منابع متعدد، و از آن جمله در كتاب الأحتجاج احمد بن علی طبرسی، ط نجف، 1350 ه، ص 61 ـ 66 نقل شده است.

3 ـ شهرستانی، محمد بن عبدالكریم، كتاب الملل و النحل، ط 2، قاهره، مكتبة آنجلو المصریة، ج 1، ص 30.

4 ـ طبرسی، الأحتجاج، ص 66؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، تهران، المكتبة الأسلامیة، ج 43، ص 160.

5 ـ سعد بن ابی وقاص با علی علیه السلام بیعت نكرد و این، علتی جز این نداشت كه او پس از شورای شش نفری، خود را رقیب علی علیه السلام و شایستۀ خلافت می‌دانست! زیرا او از اعضای این شورا بود. (ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ج 3، ص 191)

از علی علیه السلام نقل شده است كه می‌فرمود: «طلحه و زبیر به من گفتند:با این شرط با تو بیعت می‌كنیم كه در خلافت با تو شریك باشیم، من به آن دو گفتم:شما شریك من به

هنگام توانایی، و یار من به هنگام ناتوانی باشید... طلحه، امید حكومت یمن و زبیر امید حكومت عراق را داشت.» (مجلسی، بحارالأنوار، بیروت، دار الرضا، ج 30، ص 17) طلحه و زبیر

نیز از اعضای شورای شش نفری بودند!

6 ـ ابن واضح، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، نجف، المكتبة الحیدریة، 1384 ه، ج 2، ص 172، ص 182.

مرحوم شیخ مفید می‌نویسد: دربارۀ شمار كشتگان در جنگ بصره (جمل) روایات، مختلف است: در برخی آمده است كه شمارشان بیست و پنج هزار بوده است. از عبدالله بن زبیر هم روایت شاذّی نقل شده كه شمار آنان پانزده هزار بوده است. شاید هم سخن ابن زبیر صحیح‌تر باشد ولی از آنچه همۀ اهل علم در این باره گفته اند، فاصله دارد و نمی‌توان آن را پذیرفت. اخباری رسیده درباره كسانی كه در آن جنگ دست و پایشان جدا شده و بعد از آن جراحت مرده اند، مشهور است كه شمارشان حدود چهارده هزار تن بوده است (مفید، نبرد جمل، ترجمه و تحشیۀ دكتر محمود مهدوی دامغانی، چاپ اول، تهران، نشر نی، 1367، ص 251.)

7 ـ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ط 1، بیروت، دار الأندلس، ج 2، ص 394.

8 ـ برای آگاهی بیشتر در این زمینه، رجوع شود به كتاب: مأساة الزهراء، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، درا السیرة، ج 2.

9 ـ... فوددت انی لم اكشف بیت فاطمه عن شیی ء و ان كانوا قد غلقوه علی الحرب... ، طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم والملوك، بیروت، دارالقاموس الحدیث، ج 4، ص 52.

10 ـ عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری، الأمامة والسیاسة، تحقیق استاد علی شیری، قم، منشورات الشریف الرضی، ج 1، ص 30.

11 ـ ابراهیم بن سیار بن هانی ء نظّام.

12 ـ محمد بن عبدالكریم شهرستانی، كتاب الملل و النحل، ج 1، ص 59.