مقدمه

حوزه‌های علمی شیعه از دیرباز تابع سنت‌های اصیل خود بوده و نسبت به فرآورده‌های تكنولوژی غرب نگاه مثبتی نداشته اند و همواره به آن‌ها به دیده شك و تردید می‌نگریسته اند اما به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر و با تاكیدات مقام معظم رهبری (دام ظله العالی) بر استفاده حوزه از فن آوری جدید، تغییرات ملایمی در این نگرش در حال شكل گیری است و رفته رفته این اصل كلی پذیرفته می‌شود كه حوزه باید در عین پایبندی به اساس دین و حفظ اصالت‌های فرهنگی خود، از جنبه‌های مثبت تكنولوژی مدرن هم در جهت نشر معارف دینی بهره برداری كند. چنانكه بعد از گذشت چند سال از ورود رایانه به حوزه، در حال حاضر بسیاری از كتب حجیم و معظم فقهی، روایی و اعتقادی حوزه به صورت CD و دیسكت، قابلیت عرضه به اقصی نقاط جهان اسلام را پیدا كرده اند و به راحتی می‌توان آن‌ها را در اختیار عموم علاقمندان قرار داد. اكنون كه با مطرح شدن «اینترنت.» امكانات گسترده تری فراروی حوزه علمیه قرار گرفته است باید دید چگونه می‌توان از این امكانات در جهت نیل به اهداف حوزوی استفاده مفید و مؤثر نمود.

اینترنت چیست؟

در یك تعریف ساده می‌توان گفت: اینترنت آمیزه‌ای از صنعت تلفن و تكنولوژی رایانه است كه به طور همزمان، امكان برقراری ارتباط (یك سویه - دو سویه) یك فرد با سایرین و دسترسی به دنیایی از اطلاعات و داده‌های رایانه‌ای (نوشتاری، صوتی و تصویری) را میسر می‌كند. به عبارت دیگر تكنولوژی اینترنت شبكه‌ای گسترده و مرتبط از خطوط رایانه‌ای به وجود آورده است كه از هت سرعت، سهولت و امكان برقراری ارتباط با هر گوشه‌ای از جهان، به تلفن شبیه است و از جهت كمیت و حجم وسیع اطلاعات ذخیره شده - تناسب با كاربردهایی كه همه روزه به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود - به كامپیوتر شبیه بوده و دامنه نسبتا گسترده‌ای از اطلاعات را شامل می‌شود. به نحوی كه به گفته كارشناسان، اگر كسی بخواهد همه اطلاعات ذخیره شده در اینترنت تا این لحظه را مرور كند و تا آخر عمرش هیچ كار دیگری جز این نداشته باشد، نخواهد توانست این كار را انجام دهد!

تاریخچه پیدایش اینترنت:

«در سال 1957 م اتحاد جماهیر شوروی سابق، فضاپیمای اسپوتنیك را به فضا فرستاد و با این كار نشان داد كه می‌تواند شبكه‌های ارتباطی آمریكا را با موشك‌های بالستیك و دوربرد خود مورد هدف قرار دهد؛ ایالات متحده آمریكا هم در پاسخ به این اقدام، «مؤسسه پروژه‌های پیشرفته پژوهشی یا ARPA، را ایجاد كرد كه ماموریت اصلی آن تحقیق و آزمایش فرضیه اتصال رایانه‌های دانشگاه و مراكز نظامی از طریق خط تلفن بود، به روشی كه چندین كاربر بتوانند در یك خط ارتباطی با هم شریك شوند و در صورت بروز هر گونه حادثه و احیانا انهدام بخشی از مسیرها و رایانه‌ها، كل اطلاعات ذخیره شده از بین نرود.

بعدا امكان ارسال نامه‌های الكترونیك با مبدا و مقصد مشخص و اتصال ده‌ها رایانه در شبكه‌ای كوچك نیز مورد آزمایش قرار گرفت و این پروژه به پروژه آرپانت، (Arpa net) موسوم شد.

در سال 1973. م آرپانت به انگستان و نروژ وصل شد و در اواسط سال 1970 تا دهه 1980. م شبكه‌های كوچكتری كه از تكنولوژی آرپانت استفاده می‌كردند تصمیم به كار با یكدیگر (به صورت اتصال بین شبكه ای) گرفتند؛ به زودی نیاز شدیدی به برقراری ارتباط بین شبكه‌های متعدد احساس شد و بر همین اساس افراد متخصص به نمایندگی از شبكه‌های متعدد و پراكنده به طور منظم گرد هم آمدند و قوانینی را تدوین كردند كه هر شبكه با رعایت آن می‌توانست با سایر شبكه‌ها به تبادل اطلاعات بپردازد؛ بدین ترتیب تركیبی اجتماعی از شبكه‌های مختلف با اصول كاری متفاوت به وجود آمد كه این اجتماع، اینترنت، (Inter net) نامیده شد.

ارزیابی تكنولوژی اینترنت

با توضیحاتی كه داده شد. اینترنت را می‌توان به نمایشگاه دائمی فوق العاده بزرگ و گسترده‌ای شبیه دانست كه هر صاحب اندیشه و فكر و یا طالب ارتباط و اطلاعی می‌تواند به فراخور حال، در آن غرفه‌ای كوچك یا بزرگ دایر كند و منویات و مطالبات خود را در آن عرضه كند. و این، هم می‌تواند حسن اینترنت باشد و هم عیب آن، چرا كه انسان‌ها و منویات آن‌ها به یك گونه نیست و به قول ملای رومی:

نوریان مر نوریان را طالبند                                                  ناریان مر ناریان را جاذبند

ذره ذره كاندر این ارض و سماست                                      جنس خود را همچو كاه و كهرباست

از یك طرف با اینترنت می‌توان به اصلی‌ترین منابع هر فرهنگ و اندیشه‌ای دسترسی پیدا كرد و با دیدگاه‌های آن‌ها آشنا شد و با علم و آگاهی نسبت به نظرات مختلف دست به انتخاب احسن زد.

قال الله تعالی: «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه.» (1)

و از طرف دیگر منویات و مطالبات انسان‌ها منحصر در جنبه‌های عقیدتی و فكری نیست و شیطان‌های انسی‌ای وجود دارند كه در غرفه هایشان، هدفی جز ترویج فحشاء و منكرات را دنبال نمی‌كنند؛ سهولت دسترسی به این غرفه‌های شیطانی هم می‌تواند از معایب اینترنت محسوب شود.

كاربردهای اینترنت در حوزه علمیه

سؤال اساسی این جاست كه حوزه علمیه چگونه می‌تواند از این ابزار در جهت نشر معارف دینی بهره برادری كند؟ در جواب این پرسش می‌توان به مواد زیر اشاره كرد.

الف) ایجاد پایگاه‌های اطلاع رسانی شیعه

واقعیت این است كه وضع معیشتی اغلب طلاب به گونه‌ای نیست كه امكان استفاده از رایانه شخصی را داشته باشند و طبعا اینترنت هم هنوز در زندگی روزمره آن‌ها مدخلیت چشمگیری پیدا نكرده است؛ با این وجود به جز مراكز سرویس دهی خصوصی كه همه روزه به تعداد آن‌ها در سطح كشور افزوده می‌شود، بعضی از مراكز علمی و پژوهشی حوزه علمیه قم هم با درك ضرورت كار، مبادرت به نصب سایت‌های اینترنتی كرده اند كه از مهمترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

1- دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

2- مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله

3- مركز ادیان

4- مؤسسه دایرة المعارف فقه

5- بنیاد پژوهش‌های اسلامی

6- دارالحدیث

7- سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از كشور

8- و...

نكته قابل توجه

به نظر می‌رسد این مراكز، علی رغم زحمات در خور توجهی كه كشیده اند - جدای از نوع عملكردشان - به دلیل در حاشیه بودن، نداشتن تبلیغات كافی و... نتوانسته اند چنانكه شایسته و بایسته است در نهادینه كردن استفاده از اینترنت در حوزه و سرویس دهی به عموم طلاب و محققین موفق باشند.

ب) ساماندهی تحقیقات و جلوگیری از تحقیقات موازی

مدت‌های مدیدی است كه انجام تحقیقات موازی و تكراری در حیطه علوم اسلامی، محققین و برنامه ریزان فرهنگی را رنج می‌دهد و مقام معظم رهبری - دام ظله العالی - هم در سفر اخیرشان به قم در جمع محققین و مسؤولین مؤسسات تحقیقاتی روی همین مساله تاكید داشتند كه از تحقیقات موازی جلوگیری شود؛ اما چگونه می‌توان به این مهم دست یافت؟! شاید یكی از مؤثرترین راه‌ها، استفاده از شبكه اینترنت و استخراج پیشینه هر تحقیق باشد؛ تصور كنید قبل از عقد قرارداد پروژه‌های تحقیقاتی مهم، محققین ملزم به استعلام از اینترنت و ارائه سوابق تحقیق به مسؤولین مربوطه باشند و به مرور این مساله هم جا بیفتد كه بایستی نسخه‌ای از تحقیق‌های انجام شده را - به منظور جلوگیری از تحقیق تكراری - به شبكه اینترنت سپرد؛ در آن صورت باز هم تحقیق موازی انجام خواهد شد؟!

در بادی امر ممكن است شبكه‌ای داخلی و مستقل از تحقیقات انجام شده و در دست انجام در حیطه معارف و علوم انسانی و اسلامی به وجود آورد و به مرور آنرا گسترش داد.

ج) تقویت ارتباطات دو سویه حوزه با جهان اسلام و علاقمندان تشیع

1- پاسخگویی به مسائل شرعی و مشكلات اعتقادی:

در این زمینه برخی از بیوت مراجع و مؤسسات تحقیقاتی حوزه فعال شده اند كه نیاز به گسترش بیشتری دارد.

2- اطلاع رسانی به مبلغین خارج از كشور:

بسیاری از مبلغین خارج كشور، جهت بهبود كیفیت تبلیغ خود (متناسب با وضعیت مناطق تبلیغی شان) نیازمند پشتیبانی علمی و فكری حوزه در تهیه خوراك تبلیغی مناسب هستند كه این مهم با اینترنت به راحتی قابل تحقق است.

3- تامین نیازهای تبلیغی مبلغین و رایزنی‌های فرهنگی خارج از كشور: در بسیاری از مواقع مبلغین و رایزنی‌های فرهنگی خارج از كشور جهت كارآمد كردن امور تبلیغی خود نیازمند ابزار و وسایل خاص تبلیغی (از قبیل كتاب، فیلم، پوستر، نوار كاست و) ... می‌شوند كه از طریق اینترنت می‌توان این نیازها را دریافت كرد و نسبت به تامین آن‌ها اقدامات مقتضی را صورت داد.

4- ارسال دروس حوزوی برای متقاضیان:

بسیاری از كسانی كه مشتاق فراگیری علوم حوزوی در مدارس علوم دینی می‌باشند، این توفیق نصیبشان نمی‌شود اما از طریق اینترنت می‌توانند درس‌ها را با همان كیفیتی كه در مدارس تدریس می‌شود (به صورت سمعی و بصری و همزمان) دنبال كرده و حتی در جلسات امتحان كتبی و شفاهی حضور پیدا كنند و با استاد، ارتباط چهره به چهره برقرار كنند بدون این كه از اتاق خود خارج شوند. این امكان فوق العاده مؤثری است برای تربیت طلاب و مبلغینی مستعد در گوشه و كنار دنیا كه از آمدن به ایران و بهره گیری از امكانات مركز جهانی علوم اسلامی معذورند.

نكته

طریقه ارتباطات چهره به چهره با اینترنت (مثلا در مورد یك امتحان شفاهی) به این نحو است كه طرفین یك دوربین فیلمبرداری معمولی (كوچك یا بزرگ) را به رایانه‌ای كه به شبكه متصل است، وصل نموده و بعد از برقراری ارتباط، به راحتی با هم به گفت وگوی مستقیم می‌پردازند.

د) گسترش كمی و كیفی سایت‌های شیعه

طبق آماری كه در سال 1376 ه. ش منتشر شده، سایت‌های شیعه در مقایسه با سایر فرق و مذاهب نسبتی به قرار زیر داشته است:

سایت‌های شیعه 38 مورد، بهائیت 165 مورد و وهابیت بیشتر...

در تاریخ 78/2/27 جست وجویی در اینترنت شد و 56856 صفحه در مورد اسلام مطلب بود و 6369 صفحه در مورد شیعه ولی درباره بهائیت 163890 صفحه مطلب وجود داشت.

ه) كاربرد اینترنت در اعزام مبلغ

یكی از مسائلی كه مبلغین و دست اندركاران اعزام مبلغ را رنج می‌دهد عدم اطلاع رسانی دقیق و قابل محاسبه از وضعیت مبلغین در حال اعزام است (مواردی از قبیل نام نویسی در چند مركز اعزام مبلغ و) ... ولی اگر همه شبكه‌های اعزام مبلغ با شبكه داخلی اینترنت به هم متصل بوده و هر یك نام و تعداد مبلغین اعزامی به هر منطقه را در اختیار داشته باشند باز هم این قبیل مشكلات پیش خواهد آمد؟

سخن آخر

حوزه‌های علمیه شیعه علی رغم این كه بهترین گوهرها و قابلیت‌ها را در خود پرورش داده و دارا هستند در معرفی این توانمندی‌ها چندان موفق نبوده اند و این مساله هر دلیل موجه یا ناموجهی كه داشته باشد باعث ركود و در انزوا قرار گرفتن حوزه، در برخی از زمینه‌ها - از جمله اینترنت - شده است چنانكه وقتی شبكه ماهواره‌ای الجزیره یك گزارش اجمالی از قم و حوزه علمیه و سایت‌های اینترنتی آن ارائه می‌كند با انبوه تماس‌های تلفنی مواجه می‌شود كه از وجود چنین فضاهایی در حوزه علمیه بی خبر بوده و در صدد كسب اطلاعات بیشتر و برقراری ارتباط با حوزه علمیه بوده اند.

البته روحیات حوزوی، خودستایی و تعریف از خود را نمی‌پسندد و شاید به همین دلیل هم باشد كه روابط عمومی‌ها در مجامع حوزوی چندان فعال نیستند ولی آیا اگر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در دامنه كوه و بر بالای بلندی نمی‌ایستاد و با فریاد «یا صباحاه.» خیل عظیمی از مردم را جمع نمی‌كرد و خودش را معرفی نمی‌فرمود و سابقه راستگویی و درست كرداری‌اش و رسالتی كه به عهده‌اش گذاشته شده را به خوبی بیان نمی‌كرد باز هم كسی به او ایمان می‌آورد؟

بنابراین نباید به هر دلیل موجه با ناموجهی در امر تبلیغات و معرفی جایگاه حوزه در جامعه، كوتاهی كرد و یكی از قابلیت‌های حوزه كه در جامعه (داخل و خارج كشور) همچنان ناشناخته باقی مانده است سایت‌های اینترنتی حوزه و كاربردهای مختلف آن است و در این راستا اقدامات زیر ضروری می‌نماید:

الف) تبیین جایگاه واقعی اینترنت در حوزه (برای عموم طلاب و محققین) :

بسیاری از طلاب و محققین علوم اسلامی فقط چیزهایی در مورد اینترنت به گوششان خورده و از كم و كیف استفاده از آن اطلاع دقیق و كارشناسانه‌ای ندارند و به همین دلیل هم دیدگاه‌های افراطی و تفریطی در میان آن‌ها به وفور یافت می‌شود. به نظر می‌رسد با تبلیغات صحیح و معرفی جایگاه واقعی اینترنت (با همه نقاط قوت و ضعفی كه ممكن است داشته باشد) می‌توان عموم طلاب و محققین و اساتید حوزه را با این مقوله آشنا كرد و زمینه استفاده مفید و مؤثر آن‌ها از این وسیله را فراهم نمود.

ب) آوردن امكانات استفاده از اینترنت در بدنه حوزه:

همانطور كه قبلا هم اشاره شد یكی از عمده دلایل فراگیر نشدن استفاده از اینترنت در حوزه، نداشتن امكانات شخصی عموم طلاب و منحصر بودن استفاده از اینترنت در مؤسسات اقماری حوزه است كه مشكلات خاص خودشان را دارند؛ به نظر می‌رسد با آوردن امكانات استفاده از اینترنت در كتابخانه‌ها و مراكز اصلی رفت و آمد و تجمع طلاب و سهل المؤونه بودن استفاده از آن برای عموم طلاب و محققین، می‌توان گام‌های مؤثری در ارتقاء سطح كمی و كیفی استفاده از اینترنت در حوزه برداشت.

ج) معرفی سایت‌های شیعه در سطح جهانی:

با یك برنامه‌ریزی دقیق می‌توان از طریق شبكه‌های ماهواره‌ای صدا وسیمای جمهوری اسلامی (سحر - جام جم و) ... به تبلیغ و معرفی جهانی سایت‌های اینترنتی حوزه علمیه (به عنوان مركزیت جهان تشیع) پرداخت و زمینه بهره برداری مفید از این سایت‌ها را فراهم آورد. همچنین می‌توان جزوه‌ها و بولتن‌هایی (شامل كدهای ارتباطی، محتویات هر یك از سایت‌ها و) ... در این خصوص تهیه نمود و از طریق رایزنی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی و مبلغین خارج از كشور و... در اختیار عموم علاقمندان قرار داد*.

• پاورقــــــــــــــــــــی

1) زمر/18- 17.

* - اقتباس از ویژه نامه اینترنت؛ فواید، آثار و پیامدها (ضمیمه خبرنامه پژوهشی، پیش شماره 6 پائیز 1378.