«امر به معروف و نهی از منكر در اندیشه اسلامی» نوشته مایكل كوك و ترجمه احمد نمائی در دو جلد و 1063 صفحه، توسط بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است. در این گفتار به معرفی اجمالی این كتاب می‌پردازیم.
هر گاه سخن از امر به معروف و نهی از منكر به میان می‌آید، ناخودآگاه شخصیت و نام امام حسین علیه السلام جلوه گر می‌شود؛ آن گاه كه فرمود: «إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی صلی الله علیه وآله أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهی عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام؛ (1) من از روی هوس و سركشی و تبهكاری و ستمگری قیام نكردم، تنها به خاطر اصلاح در امت جدّم برخاستم. می‌خواهم به نیكیها فرمان دهم و از بدیها باز دارم و روش جدّ خود و پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام را دنبال كنم.»
در فرهنگ اسلامی نظارت و امر به معروف و نهی از منكر تنها وظیفه بزرگان و رهبران نیست، بلكه بر همه مسلمانان واجب است تا درباره همنوع خود خیرخواهی و مهرورزی داشته باشند و از گسترش كارهای ناشایست جلوگیری كنند.
نویسنده كتاب
«مایكل كوك» در سال 1940 م در انگلستان به دنیا آمد. وی در دانشگاه كمبریج به آموختن تاریخ انگلستان و اروپا پرداخت و علاوه بر زبانهای رسمی اروپایی و عربی، زبانهای فارسی و تركی را نیز فرا گرفت. وی پس از چند سالی كه در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی لندن به تحقیق و تدریس تاریخ اسلام مشغول بود، در سال 1986 م برای تدریس در دانشگاه پرینستون آمریكا عازم این كشور شد.
بیشتر آثار وی در باره شكل گیری تمدن اسلام و نقش دین در آن می‌باشد. همچنین آثاری درباره تفسیر، فقه، حدیث و تاریخ اسلام نگاشته است.
تنها اثری كه از وی به زبان فارسی ترجمه شده است (غیر از این كتاب كه معرفی می‌شود) مقاله‌ای است با عنوان «مخالفان نگارش حدیث در صدر اسلام» (2) كه در چند بخش پی در پی در نشریه علوم حدیث به چاپ رسیده است. (3)
انگیزه تألیف كتاب
شامگاه پنجشنبه 22 سپتامبر 1988 م در ایستگاه قطار شهری شیكاگو از ایالات آمریكا در حضور جمعی از مردم، زنی مورد تجاوز قرار گرفت. و عجیب آنكه این عمل ننگین در ساعتهای پر رفت و آمد رخ داد و هیچ كس برای كمك به قربانی از جای خود حركت نكرد و فریادهای مظلومانه آن زن بی پاسخ ماند.
مایكل كوك پس از شنیدن این خبر متأثر شده، در این باره چنین می‌نگارد:
«آدمی نمی‌تواند فقط در كناری بایستد و ببیند زنی در منظر عام مورد تجاوز قرار می‌گیرد. ما احساس می‌كنیم به نوعی وظیفه داریم علاوه بر آنكه خود باید به شایستگی رفتار كنیم، دیگران را نیز از ارتكاب كارهای كاملاً ناپسند نسبت به همنوعان خود باز داریم.... اما در زندگی روزمره، ما نامی برای این وظیفه نداریم. هنوز به تدوین كلی مواردی كه باید آن را انجام دهیم و شرایطی كه از انجام آن معافیم، نپرداخته ایم. حقوقدانان و فیلسوفان ما بحثهایی دارند كه ما در مواردی وظیفه‌ای برای امداد داریم، اما این بحثها مهجورتر از آن است كه به عنوان فرهنگ ما توصیف شود. اسلام، بر عكس، تعالیمی ویژه برای چنین وظیفه اخلاقی گسترده دارد كه نام آن امر به معروف و نهی از منكر است.» (4)
مراحل تحقیق
مایكل كوك با انگیزه شناخت این وظیفه در دین اسلام، پژوهشهای خود را آغاز كرد. وی در مدت 12 سال كار مداوم و با استفاده از بورسیه‌های علمی و مطالعاتی حدود 1700 عنوان كتاب و مقاله را بررسی كرد كه بیش از 1300 مورد آن از منابع اسلامی بود.
در نتیجه، كتاب او جامع‌ترین كتابی است كه درباره امر به معروف و نهی از منكر در اندیشه اسلامی نوشته شده است. نویسنده كتاب در سیر تدوین كتاب از دانشمندان زیادی مشاوره گرفت و در بررسی مذهب شیعه از آیة الله دكتر حسین مدرسی بهره برد.
ترجمه كتاب نیز در طول دو سال با مطالعه و دقت آقای احمد نمائی انجام شد.
محتوای كتاب
فصل اول كتاب، با داستان زرگر مرو به نام ابراهیم بن میمون آغاز می‌شود. زرگر مرو كه به اصول اخلاقی و شرعی پایبند بود، به حضور ابومسلم حاكم ظالم خراسان رفت و به او گفت: «من در راه خدا هیچ كاری را شایسته‌تر از این نمی‌دانم كه بر ضد تو جهاد كنم و چون توانایی جهاد با دست را با تو ندارم، با زبان بر ضد تو جهاد می‌كنم....» این زرگر به دستور ابومسلم به شهادت رسید.
فصل دوم كتاب، به بررسی آیات مربوط به امر معروف و نهی از منكر در قرآن و تفسیر آن اختصاص دارد.
نویسنده در فصل سوم به احادیث امر به معروف و نهی از منكر می‌پردازد و حدیث سه مرحله‌ای (امر به معروف و نهی از منكر با دست، زبان و دل) (5) را بررسی می‌كند. وی با اشاره به اینكه امر به معروف و نهی از منكر در كتاب سنن ابو داود در بخش «الملاحم» آمده و ترمذی در صحیح و ابن ماجه در سنن و نسائی در كتاب الایمان و تعدادی از علماء اهل سنت آن را در كتاب فتن ذكر كرده اند، یادآور می‌شود كه شیعیان، امر به معروف و نهی از منكر را همیشه با بحث جهاد مطرح می‌كنند. (6)
فصل چهارم، به امر به معروف و نهی از منكر در سیره صالحان و مسلمانان صدر اسلام پرداخته است. مؤلف در این بخش كوشش نموده سیره و رفتار بزرگان و عالمان اسلام در برابر منكرات حكومتی و اجتماعی را به نمایش بگذارد و انواع برخوردها و گاهی انعطافها و عدم تحرك در برابر فساد، توسط برخی صاحب نامها را به تصویر كشد.
نویسنده در برخی مباحث كتاب، نامی از قیام امام حسین علیه السلام به میان آورده است، اما آنچه خواننده آگاه را رنج می‌دهد، این است كه نویسنده از روی آگاهی یا ناآگاهی در این بخش از پرداختن به قیام حسینی غفلت یا تغافل ورزیده و هیچ گونه اشاره‌ای به این حماسه بی نظیر كه در راه امر به معروف و نهی از منكر انجام شد، نكرده است.
از فصل پنجم تا فصل پانزدهم، امر به معروف و نهی از منكر (شرایط، مراحل و...) از دیدگاه مذهب حنبلیه، معتزلیان، زیدیه، امامیه، حنفیه، شافعیه، مالكیه، و اباضیه بررسی شده است.
نویسنده فصل شانزدهم را به اندیشه غزالی شافعی درباره امر به معروف و نهی از منكر اختصاص داده است و در این بررسی، به بخش امر به معروف و نهی از منكر كتاب «احیاء علوم الدین» اكتفا كرده و در پیوست این فصل به فریضه امر به معروف در اندیشه صوفیان توجه كرده است.
فصل هفدهم درباره امر به معروف و نهی از منكر و محدوده آن می‌باشد و پاسخی است به اینكه آیا منكراتی كه در حریم خصوصی افراد انجام می‌شود، شامل قاعده امر به معروف می‌شود؟ خشونت در بازداری از انجام منكر تا چه حدی مجاز است؟ وظیفه زنان در برابر این امر الهی چیست؟ و....
«تحولات جدید اسلامی» عنوان فصل هجدهم كتاب است. نویسنده در این بخش از میان تمام فرقه‌ها و مكتبهای عمده‌ای كه مطرح هستند، فقط شیعه امامیه را از این طیف وسیع اسلام امروز متمایز می‌داند و می‌گوید:
«این تمایز تا حدی مربوط به سرنوشت نابرابر این دو سنت مَدْرسی است. آنچه از اهل سنت رسیده، دقیقاً به صورت تُراثی در آمده و تا اندازه‌ای شبیه بنای تاریخی مقدسی است كه مورد احترام مردمانی كه اكنون در حقیقت در آن به سر نمی‌برند، می‌باشد. به عكس، سنت مدرسی امامیه را می‌توان هنوز سنتی زنده توصیف كرد كه استمرار و سازگاری آن مدیون علمایی است كه در درون آن عم ل می‌كنند.»
مؤلف كتاب، در بخش اول این فصل به جریان كلی و غالب اندیشه‌های اهل سنت در جهان اسلام امروز می‌پردازد و بخش دوم را به بحث درباره شیعه امامیه اختصاص می‌دهد.
اندیشه‌های امام راحل، مقام معظم رهبری، آیات عظام: خویی، مكارم، نوری همدانی، و... درباره امر به معروف و نهی از منكر در این بخش بررسی شده است.
نویسنده در بخش پایانی این فصل، به مقایسه اندیشه شیعه و اهل سنت در برابر این وظیفه الهی می‌پردازد.
فصل نوزدهم این اثر ارزشمند، به مقایسه امر به معروف و نهی از منكر در دین اسلام و عصر جاهلیت و ادیان توحیدی و غیر توحیدی اختصاص دارد. مایكل كوك در پایان این فصل به امتیاز بی نظیر اسلام اذعان می‌كند.
فصل بیستم و آخرین فصل این كتاب، به مقایسه فرهنگ امداد در غرب و امر به معروف و نهی از منكر در دین اسلام می‌پردازد و برخورد و واكنش این دو فرهنگ را به تصویر می‌كشد.
نویسنده كه گویا جنایات اسرائیل و آمریكا و حمایتهای كشورش انگلیس را از این جنایات - كه نسبت به مسلمانان مظلوم فلسطین انجام می‌شود - از یاد برده است، می‌گوید:
«در اندیشه غربی امروز، دو اصل كاملاً مشخص بر مرزبندی وظیفه ما با قدرت تمام حكومت می‌كند: اصل اول آنكه در جایی كه عمل خلافی موجب آزار دیگران می‌شود، این یك وظیفه همگانی است كه از آن جلوگیری كنند. به موجب این اصل، ما نسبت به تجاوز به حقوق بشر در مناطقی كه فرهنگ متعارف دارند، مانند: آسیای شرقی، خاورمیانه و آفریقا دخالت می‌كنیم. وظیفه ما در اینجا همانند وظیفه نژاد انسانی است و عیب جویی ما هیچ مرز فرهنگی یا جغرافیایی را نمی‌شناسد....» (7)
نویسنده در پایان این بخش، برای نشان دادن برخورد دو فرهنگ غربی و اسلامی به مصاحبه «اوریانا فالاچی» روزنامه نگار ایتالیایی با امام خمینی رحمه الله كه شش ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران انجام شد، اشاره می‌كند.
دو پیوست كه شامل آیات و احادیث مهم و نظریات ابن عربی در باره امر به معروف و نهی از منكر است، در پایان كتاب آمده و كتابنامه 1700 موردی این تحقیق نیز در پایان كتاب است.
نمایه اعلام كه در صفحات آخر كتاب ذكر شده، كمك كار محققان عزیز خواهد بود.
امید است كه این اثر ارزشمند مورد توجه همه پژوهشگران قرار گیرد.
- پاورقــــــــــــــــــــی
1) بحارالانوار، ج 44، ص 329.
2) فصلنامه علوم حدیث، س 3، ش 2 و 3 و 4، سال 1377.
3) امر به معروف و نهی از منكر در اندیشه اسلامی، ج 1، ص 10.
4) همان، ص 11.
5) قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «مَنْ رَأَی مِنْكُمْ مُنْكَراً فَلْینْكِرْهُ بِیدِهِ فَإِنْ لَمْ یسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ یسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ لَیسَ وَرَاءَ ذَلِكَ شَی ءٌ مِنَ الْإِیمَانِ؛ هر كس از شما عمل زشتی را ببیند، باید با دستش از آن باز دارد. پس اگر قدرت نداشت، با زبانش و اگر قدرت نداشت، با قلبش. ایمان به غیر از این نمی‌باشد.» (مستدرك الوسائل، ج 2، ص 192، ح 7)
6) حكومت اسلامی، ش 33، ص 239.
7) امر به معروف و نهی از منكر در اندیشه اسلامی، ج 2، ص 925.