شهرها انگشترند و قم نگین قم هماره حجت روی زمین
تربت قم قبله عشق و وفاست شهر علم و شهر ایمان و صفاست
مرقد معصومه چشم شهرما مهر او جانهای ما را كهربا
در حریمش مرغ دل پر می‌زند هر گرفتار آمده در می‌زند
این حرم باشد ملائك را مطاف زائران را ارمغان، عشق و عفاف
حوزه قم هاله‌ای بر گرد آن فقه واحكام خدا را مرزبان
ابن جوزی یكی از علما و مورخان اهل سنت در قرن هفتم می‌نویسد: در بین اولاد امام موسی كاظم علیه السلام چهار دختر به نام فاطمه وجود دارد:
1. فاطمه صغری كه به او بی بی هیبت گفته می‌شود، و در مدخل جنوبی شهر باكو در آذربایجان شوروی (سابق) دفن است.
2. فاطمه وسطی كه در رشت مدفون می‌باشد.
3. فاطمه وسطی (ستّی فاطمه) كه در اصفهان دفن شده است.
4. فاطمه كبری (1) (فاطمه معصومه) كه مدفن او در قم، زیارتگاه شیعیان و اهل دل می‌باشد.
ولادت و وفات
حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در روز اوّل ذیقعده سال 173 (ه. ق) در مدینه منوره، دیده به جهان گشود. چنان كه مرحوم حاج شیخ علی نمازی، متوفای دوم ذیحجه 1405 (ه. ق) شرح زندگانی آن حضرت را با این عبارت آغاز می‌كند: «فاطِمَةُ الْمَعْصُومَةُ اَلْمَوْلُودَةُ فی غُرَّةِ ذی القعده سنة 173؛ (2) فاطمه معصومه كه در روز اوّل ذیقعده 173 بدنیا آمده است.»
باید توجه داشت كه در مورد ماه و روز ولادت آن حضرت، اتفاق نظر وجود دارد ولكن در مورد سال ولادت آن حضرت بین سالهای 173 و 183 (ه. ق) اختلاف وجود دارد؛ ولی با توجه به سال شهادت حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام، یعنی سال 183 (ه. ق) و اینكه آن حضرت در سالهای آخر عمر، در زندان و دور از خانواده به سر می‌برده اند و با توجه به منابع متعدد تاریخی (3) ، سال ولادت، همان سال 173 صحیح‌تر به نظر می‌رسد.
پدر بزرگوار آن حضرت، امام موسی كاظم علیه السلام و مادر گرامی‌اش نجمه خاتون می‌باشد كه بعد از تولد حضرت رضا علیه السلام به طاهره ملقب گردید. (4) در نتیجه فاطمه معصومه علیهاالسلام باامام رضا خواهر و برادر ابوینی هستند. فاطمه معصومه علیهاالسلام در سال 201 (ه. ق) در پی انتقال اجباری امام هشتم علیه السلام به مرو، بعد از یك سال تحمل دوری برادر بزرگوارش از مدینه منوره، عازم خراسان گردید كه در مسیر سفر در 23 ربیع الاوّل سال 201 (ه. ق) وارد شهر قم شده و مورد استقبال عده زیادی از مردم مشتاق و شیفته اهل بیت علیهم السلام قرار گرفت، و بعد از هفده روز اقامت در منزل موسی بن خزرج، در سن 27 سالگی در سال 201 (ه. ق) [به اتفاق مورخان (5)] دیده از جهان فرو بست و در «باغ بابلان» محل فعلی مَزار آن حضرت، دفن گردید.
در مورد ماه و روز وفات آن حضرت بین مورخان، اختلاف است. برخی وفات آن حضرت را دهم ربیع الثانی دانسته (6) و بعضی دیگر، دوازدهم ربیع الثانی (7) و عده‌ای نیز هشتم شعبان را به عنوان روز وفات آن حضرت ذكر كرده اند (8) ؛ راز وفات آن حضرت را برخی محققان معاصر، مسمومیتی دانسته اند كه از ناحیه دشمنان اهل بیت علیهم السلام نسبت به آن بانوی بزرگوار روا داشته شد. (9)
آنچه در پیش رو دارید نگاهی است به چند مقام و منزلت معنوی كریمه اهل بیت، فاطمه معصومه علیهاالسلام، با این تذكر كه در همین مجله، برخی موضوعات مربوط به آن حضرت در شماره‌های پیشین مورد بررسی قرار گرفته است و (10) تلاش بر این است كه مطالب غیرتكراری و ناگفته در مورد آن حضرت بیان شود.
مقامات و منزلتهای معنوی
كمتر امام زاده‌ای به اندازه حضرت معصومه علیهاالسلام مورد توجه و سفارش امامان معصوم علیهم السلام قرار گرفته است. حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام با آن همه عظمت، بیش از یكی دو روایت در موردش وارد نشده است، ولی درباره عظمت و مقامات فاطمه معصومه علیهاالسلام حدود یازده روایت وارد شده است، حتی سالها قبل از ولادت آن حضرت حدود (45 سال قبل) امام صادق علیه السلام سخنان بسیار ارزشمندی درباره عظمت و فضیلت آن بانو بیان داشته است كه نشان از اوج عظمت و فضیلت آن حضرت دارد.
یكی از شیعیان، به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شد و مشاهده كرد كه آن حضرت، در كنار گهواره با كودكی سخن می‌گوید، تعجب كرد و عرض كرد: آیا با كودك نوزاد سخن می‌گویی؟ حضرت صادق علیه السلام فرمود: اگر تو هم مایل هستی می‌توانی نزد او بیایی و با او گفتگو كنی. او می‌گوید: نزد گهواره آن نوزاد رفتم، سلام كردم، جواب سلام را داد و به من فرمود: نامی كه برای دختر تازه به دنیا آمده ات برگزیده‌ای عوض كن، زیرا خداوند آن نام را دشمن می‌دارد. (سخن نوزاد اشاره به نام دختری بود كه به تازگی، خداوند به من عنایت فرموده بود، كه او را «حمیرا» نامگذاری كرده بودم) .
سخنان آن نوزاد و اطلاع او از اخبار پنهانی و نهی از منكر او، مرا بیشتر به تعجب واداشت و بهت زده شدم، امام صادق علیه السلام فرمود: تعجب نكن! این كودك فرزندم موسی است، خداونداز او دختری به من عنایت كند كه نامش فاطمه است؛ او در سرزمین قم به خاك سپرده می‌شود، و هركس او را زیارت كند، بهشت بر او واجب می‌شود. (11) و در جای دیگر فرمود: «سَتُدْفَنُ فیها امْرَأةٌ مِنْ اَوْلادی تُسَمّی فاطِمَةُ فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الجَنّةُ؛ به زودی بانویی از فرزندان من به نام فاطمه در آن (قم) دفن می‌شود، هركس او را زیارت كند، بهشت برای او واجب می‌گردد.»
در ذیل روایت آمده است كه امام صادق علیه السلام این سخن را قبل از ولادت امام كاظم علیه السلام فرمود. (12) با توجه به اینكه امام كاظم علیه السلام در سال 128 (ه. ق) چشم به جهان گشوده است و تولد حضرت معصومه علیهاالسلام در سال 173 رخ داده است امام صادق علیه السلام این سخن را 45 سال قبل از تولد حضرت معصومه فرموده است.
الف. پاداش زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام
از آنجا كه آن بانو در سه ضلع ولایت یعنی: فرزند و خواهر و عمه امام، قرار گرفته، چنانكه در زیارتنامه آن حضرت نیز به آن تصریح شده است، (13) از همان سه ضلع امامت نیز روایات فراوانی درباره پاداش زیارت آن حضرت نقل شده است كه به یكی از آنها اشاره می‌شود.
امام صادق علیه السلام فرمود: «فَمَن زارَها وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ؛ (14) پس هر كس او (فاطمه) را زیارت كند، بهشت بر او واجب می‌گردد.» به همین مضمون روایات متعددی از آن حضرت نقل شده است. (15)
ب. طهارت و پاكیزگی
هرچند عصمت در مرحله عالی، اختصاص به معصومین دارد، ولی شواهدی در دست است كه نشان می‌دهد، فاطمه معصومه علیهاالسلام در مرحله‌ای از عصمت قرار دارد. امام هشتم علیه السلام آن بانو را با لقب «معصومه» یاد كرده است. و فرموده است: «مَنْ زارَ الْمَعْصُومَةَ بِقُمْ كَمَنْ زارَنی» (16) كه نشان از پاكی و طهارت نسبی آن حضرت دارد و در زیارت نامه آن حضرت می‌خوانیم: «اَلسَّلامُ عَلَیكِ أَیتُها الطّاهِرَةُ الْحَمیدَةُ البَرَّة الرَّشیدَةُ، التَّقیةُ النَّقیةُ الرضیةُ الْمَرضیة؛ (17) سلام بر تو‌ای پاكیزه ستوده، [ای] نیكوكار رشیده، پاك و پاكیزه، [ای بانوی] شایسته و پسندیده.»
صفات فوق، به خوبی نشانگر طهارت و پاكیزگی آن بانوی مطهره است.
ج. كریمه اهل بیت علیهم السلام
از دیگر مقامات آن حضرت كه توسط امام باقر علیه السلام به آن حضرت نسبت داده شده است، «كریمه اهل بیت» بودن است. از مرحوم آیت اللّه العظمی سیدمحمود مرعشی نقل شده است كه بسیار علاقمند بودم كه به طریقی محل قبر شریف جده‌ام حضرت زهرا علیهاالسلام را بیابم. برای این مقصود، ختم مجربی انتخاب كرده و چهل شب به آن مداومت كردم، تا شاید با این طریق، از محل مرقد شریف حضرت زهرا علیهاالسلام، آگاه گردم. شب چهلم بعد از انجام ختم و توسل فراوان به بستر خواب رفتم. در عالم خواب به محضر امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام رسیدم، امام به من فرمود: «عَلَیكَ بِكَریمَةِ اهلِ البَیتِ؛ به دامن كریمه اهل بیت علیهاالسلام چنگ بزن.» تصور كردم كه منظور امام علیه السلام از این جمله، حضرت زهرا علیهاالسلام است. عرض كردم: آری قربانت گردم، من نیز ختم را برای همین گرفتم كه محل شریف قبر حضرت را دقیق‌تر بدانم و زیارتش كنم. امام علیه السلام فرمود: منظور من، قبر شریف حضرت معصومه علیهاالسلام در قم است. سپس افزود: به خاطر مصالحی، خداوند اراده كرده است كه قبر حضرت زهرا علیهاالسلام برای همیشه برای همگان مخفی باشد. از این رو قبر حضرت معصومه علیهاالسلام را تجلیگاه قبر شریف حضرت زهرا علیهاالسلام قرار داده و شكوه و عظمت مرقد حضرت زهرا علیهاالسلام را در قبر حضرت معصومه علیهاالسلام متجلی كرده است.
مرحوم سیدمحمود مرعشی رحمه الله وقتی از خواب برمی خیزد، تصمیم می‌گیرد كه با اعضای خانواده خود عازم قم شود. (18)
نمی از یم كرامات كریمه
پایان بخش بحث را ذكر نمونه‌هایی از كرامات آن بانو قرار می‌دهیم.
1. حل مشكل آیت اللّه العظمی نجفی مرعشی رحمه الله :
مرحوم آیت اللّه العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی می‌گوید: روزی بر اثر مشكلات فراوان زندگی، از جمله اینكه می‌خواستم دخترم را شوهر دهم ولی مال و ثروتی نداشتم تا برای او جهیزیه تهیه كنم، با ناراحتی به حرم حضرت معصومه علیهاالسلام رفتم و با عتاب و خطاب، در حالی كه اشكهایم سرازیر بود گفتم:ای سیده و مولای من! چرا نسبت به امر زندگی من اهمیت نمی‌دهید؟ من چگونه با این دست خالی دخترم را شوهر دهم؟ سپس با دلی شكسته به خانه برگشتم، حالت خواب مرا فرا گرفت، در همان حال شنیدم كه در می‌زنند؛ رفتم و در را باز كردم؛ شخصی را دیدم كه در پشت در ایستاده و وقتی مرا دید گفت: «سیده تو را می‌طلبد»، با شتاب به حرم رفتم، وقتی كه وارد صحن شریف آن حضرت شدم، چند كنیز را دیدم كه به تمیز كردن ایوان طلا اشتغال داشتند، از سبب آن پرسیدم، گفتند: اكنون سیده می‌آید، پس از اندكی، حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام آمد در حالی كه در شكل و شمایل، مانند مادرم فاطمه زهرا علیهاالسلام بود (چون جده‌ام زهرا را سه بار قبل از آن در خواب دیده بودم) نزد عمه‌ام حضرت معصومه علیهاالسلام رفتم و دستش را بوسیدم؛ به من فرمود: «ای شهاب! كی ما در فكر تو نبوده ایم كه ما را مورد عتاب قرار داده و از دست ما شاكی هستی؟ تو از زمانی كه به قم آمدی زیر نظر ما و مورد عنایت ما بوده ای.»
وقتی كه از خواب بیدار شدم، فهمیدم كه نسبت به حضرت معصومه علیهاالسلام اسائه ادب كرده‌ام، همان دم برای عذرخواهی به حرم شریفش رفتم و از آن پس، حاجتم برآورده شد و در كارم گشایشی صورت گرفت و مشكل من حل و زندگی‌ام آسان گردید. (19)
2. هلاكت مزدور گستاخ:
در عصر رضاخان و كشف حجاب، روزی رئیس شهربانی قم كه مردی گستاخ وبدزبان بود، به حرم حضرت معصومه علیهاالسلام وارد می‌شود و در همان جا به زنان باحجاب حمله می‌كند تا چادر را از سرشان بگیرد؛ آه و ناله زنان بلند می‌شود. در همین وقت غیرت آیت اللّه نجفی كه این صحنه را می‌بیند به جوش می‌آید و به نزد رئیس شهربانی رفته، سیلی محكمی به صورت او می‌زند. او كه از این سیلی سخت یكّه خورده بود، آیت اللّه مرعشی را تهدید به قتل می‌كند ولی روز بعد كه در بازار قم در حال حركت بوده، قسمتی از ساختمان سقف بازار بر سر او خراب شده، و او در همان دم به هلاكت می‌رسد و می‌میرد. (20)
3. رفع خطر سیل:
كسانی كه به وضع جغرافیایی شهر قم آگاهی دارند می‌دانند كه در وسط شهر قم رودخانه بزرگی قرار گرفته كه پیش‌تر مسیر آب باران دهها فرسخ از زمینهای قبل از رودخانه، از پایین زاینده رود اصفهان گرفته تا قم، از طریق همین رودخانه به دریاچه قم می‌ریخت. در این صورت ناگفته پیداست كه هنگام بارشهای شدید پی درپی، سیلهای خطرناكی در این رودخانه به جریان می‌افتاد و گاهی باعث خرابیهایی می‌شد. در یكی از این موارد نقل شده، كه سیل بسیار عظیمی آمد كه اهل قم را فوق العاده ترسانده و هر لحظه انتظار می‌رفت كه خطر سیل، ساختمانها را ویران كند...
در این بحران شدید، مشاهده شد كه دستی نمایان شد و به سیل اشاره كرده، و آن سیل به سوی دیگر رفته و رفع خطر شد، از این رو شیخ زكی باغبان در شرفنامه معروف خود می‌گوید:
روزی كه سیل سیمره از رود «ناربار» آمد به شهر قم زقضایای كردگار
دانی كه كرد رفع بلا از این دیار؟ معصومه بود دختر موسی سرفراز
ذریه رسول خدا، غمگسار قم (21)
كرامات آن بانوی گرامی بیش از آن است كه در یك مقاله بگنجد. سخن را با شعری در اوصاف آن بانوی مكرمه به پایان می‌بریم.
خاك قم گشته مقدس از جلال فاطمه نور باران گشته این شهر از جمال فاطمه
گرچه شهر قم شده گنجیه علم و ادب قطره‌ای باشد ز دریای كمال فاطمه
تابش شمع و چراغ و كهربای نورها باشد از نور جمال بی مثال فاطمه
صافی آیینه ایوان نیكومنظرش گوشه‌ای از صافی قلب زلال فاطمه
عطرآگین گشته گر این بارگاه جنتی این نسیمی است از عبیر دلگشای فاطمه
بر سر ما سایه افكن از كرامت‌ای بتول شد سعید آن كس كه بد اندر ظلال فاطمه
آفت دلها غم است بر درگه معصومه‌ام حرمت من، حرمت عز و جلال فاطمه
یا رب از غمها مرا برهان هم از افسردگی عفو كن ما را به قلب پر ملال فاطمه (22)
- پاورقــــــــــــــــــــی
1. ابن جوزی، تذكرة الخواص، ص315 و ر. ك: محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج48، ص286 و سیدجعفر آل بحرالعلوم، تحفة العلوم، ج2، ص37.
2. شیخ علی نمازی، مستدرك سفینة البحار، ج8، ص257، ماده «فطم»
3. علامه بحرانی، عوالم، ج21، ص328 و شیخ عباس فیض، گنجینه آثار قم، ج1، ص386 و ر. ك: شیخ مهدی منصوری، حیاة السّت، ص10 و دكتر محمدهادی امینی (فرزند بزرگ علامه امینی) ، فاطمه بنت الامام موسی الكاظم، ص5 و 21 و ر. ك: مهدی منصوری، زندگی حضرت معصومه علیهاالسلام، ص34.
4. مناقب ابن شهر آشوب، ج4، ص367 و عمادزاده، زندگانی حضرت موسی بن جعفر، ج2، ص375.
5. حسن بن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، ص213 و سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج8، ص290 و شیخ ذبیح اللّه محلاتی، ریاحین الشریعه، ج5، ص32 و ملك الكتاب شیرازی، بحرالانساب، ص160 و ر. ك: محمدعلی بن حسن كاتوزیان، انوار المشعشعین، ج1، ص208 و شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج2، ص242، و شیخ محمد حرزالدین، مراقد المعارف، ج2، ص163، و سید حسن امین، دائرة المعارف شیعیة، ج3، ص231 و....
6. میرابوطالب واعظ تبریزی، وسیلة المعصومیه، ص65، و سید موسی برزنجی شافعی مدنی، لواقح الانوار فی طبقات الابرار، آغابزرگ تهرانی، الذریعه، ج24، ص107، و كشف الظنون، ج2، ص1565.
7. مستدرك سفینه (همان) ، ج8، ص258.
8. حیاة الست (همان) ، ص11.
9. جعفر مرتضی عاملی، حیاة الامام الرضا علیه السلام، ص428.
10. ر. ك: شماره 30 سال 1423 مقاله «بركات ورود حضرت معصومه به قم»، و شماره 37، مقاله «شمه‌ای از كرامات كریمه» و شماره 42 مقاله «شفیعه روز جزا»
11. ملبوبی، منهاج الدموع، ص441 و محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه فاطمه دوم، ص131.
12. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج60، ص117.
13. السلام علیك یا بنت ولی اللّه، السلام علیك یا اخت ولی اللّه، السلام علیك یا عمة ولی اللّه.
14. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج60، ص117.
15. بحارالانوار، (همان) ، ج102، ص265.
16. ناسخ التواریخ، ج3، ص68 و ریاحین الشریعه، ج5، ص35.
17. محمدعلی كاتوزیان، انوارالمشعشعین، ج1، ص211.
18. كریمه اهل بیت، (همان) ص43 ـ 45 و حضرت معصومه، فاطمه دوم (همان) ، ص139.
19. بر ستیغ نور، شرح حال آیت اللّه نجفی مرعشی، ص79.
20. همان، ص77 و حضرت معصومه فاطمه دوم، (همان) ، ص156.
21. انوار المشعشعین، ج1، ص216.
22. گنجینه دانشمندان، ج1، ص17.