درد جانكاه

دهم رمضان المبارك یاد آور داغ جانسوز و حادثه جانكاهی است كه عصاره هستی و خاتم و افضل پیامبران را به سوگ نشاند. در سال دهم بعثت بانوی بزرگ اسلام بعد از 25 سال همراهی و فداكاری در راه پیامبر صلی الله علیه و آله با كوله باری از رنجها، فداكاریها، گذشت و ایثارها، در سن 65 سالگی، چشم از جهان فرو بست و همسرش محمد صلی الله علیه و آله را در میان دشمنان در فراق جانسوزی تنها گذاشت. این حادثه دردناك درست بعد از سه روز از وفات ابوطالب، حامی دلسوز و فداكار پیامبر صلی الله علیه و آله اتفاق افتاد و آنچنان حضرت ختمی مرتبت را متأثر و محزون ساخت كه آن سال (دهم بعثت) را «عام الحزن» و سال غصه و غم نامگذاری نمود و در میان اندوه فراوان و اشكی چون باران، خدیجه را در محلی به نام «حجون» به خاك سپرد.

آنچه در پیش رو دارید نگاهی است گذرا، به فضائل خدیجه كبری، بانوی فداكار و صبور اسلام.

فضائل خدیجه علیهاالسلام

1. بصیرت ژرف

از بالاترین فضائل خدیجه كبری این است كه از اندیشه بلند و فكر عمیق و بصیرت ژرف برخوردار بود؛ مخصوصاً عقل عملی او در اوج خود قرار داشت. این امر را می‌توان از انتخاب پیامبر اكرم به عنوان شوهر آینده و شایسته خود از بین آن همه خواستگاران پولدار و تاجر فهمید.

او در چهره و رفتار محمد صلی الله علیه و آله آینده درخشان و ممتاز او را می‌دید، به همین جهت راز پیشنهاد ازدواج با محمد صلی الله علیه و آله را (قبل از بعثت) چنین بیان می‌كند: «یابْنَ عَمّ! اِنّی قَدْ رَغِبْتُ فِیكَ لِقِرابَتِكَ مِنّی وَ شَرَفِكَ فی قَوْمِكَ وَ اَمانَتِكَ عِنْدَهُمْ وَ حُسْنِ خُلْقِكَ وَ صِدْقِ حَدِیثِكَ؛ (1) ‌ای پسر عمو! من به خاطر خویشاوندی ات با من، و شرف و امانتداری ات در میان قوم خود، و به جهت اخلاق نیك و راستگویی ات، به تو تمایل پیدا كردم.»

جملات فوق به خوبی نشان می‌دهد كه محبت و ارادت این بانو به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله براساس عشق مجازی و محبت شهوانی نبوده، بلكه بر اثر معرفت و شناخت عمیقی بوده است كه از شخصیت محمد صلی الله علیه و آله داشت. اما افرادی كه چنین بصیرتی نداشتند، از جمله گروهی از زنان قریش سخت خدیجه را مورد ملامت و سرزنش قرار دادند، تا آنجا كه گفتند: «او با این همه حشمت و شوكت با یتیم ابو طالب كه جوانی فقیر است تن به ازدواج داد. چه ننگ بزرگی.»

خدیجه كه انتخابش از سر شناخت و معرفت بود، محكم و قرص بر انتخاب خویش پای فشرد و در جواب سخنان ناشی از جهالت و بی خبری آنها گفت: «ای زنان! شنیده‌ام شوهران شما [و خودتان] در مورد ازدواج من با محمد خرده گرفته اید و عیب جویی می‌كنید، من از خود شما می‌پرسم آیا در میان شما، فردی مانند محمد وجود دارد؟ آیا در شام و مكه و اطراف آن شخصیتی به سان ایشان در فضائل و اخلاق نیك سراغ دارید؟ من به خاطر این ویژگیها با او ازدواج كردم و چیزهایی از او دیده‌ام كه بسیار عالی است. (2) »

گذشت زمان، پیروزیهای پی در پی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، گسترش اسلام، و فرزندانی كه از خدیجه به یادگار ماند، از جمله فاطمه زهرا علیهاالسلام كه یازده امام معصوم از نسل اوست، بر انتخاب زیبای خدیجه و بصیرت ژرف او تحسین گفت؛ هر چند خود شاهد ثمرات انتخاب شایسته خویش نبود.

2. ایمان و اسلام محكم و پایدار

همان بصیرت ژرف خدیجه كه باعث انتخاب محمد صلی الله علیه و آله برای همسری آینده او شد، عامل ایمان و اسلام او نیز گشت، و باعث شد كه لقب اول زن مسلمان را به خود اختصاص دهد.

«ابن عبد البر» به سند خود از پدر «ابی رافع» نقل می‌كند كه پیامبر خدا در روز دوشنبه (مبعث) نماز گذارد و خدیجه در (ساعات) آخر همان روز نماز خواند. (3)

و علی علیه السلام نیز بر ایمان و اسلام خدیجه این گونه صحه گذاشت كه: «لَمْ یجْمَعْ بَیتٌ واحِدٌ یؤْمَئِذٍ فی الْاِسْلامِ غَیرَ رَسُولِ اللّه وَ خَدیجَةَ وَ اَنَا ثالِثُهُمْ. اَری نُورَ الْوَحْی وَ الرِّسالَةِ وَ اَشُمُّ ریحَ النُّبُوَّةِ؛ (4)

خانه‌ای واحد در آن روز در اسلام جمع نشد غیر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و خدیجه و من كه سومین آنان بودم. نور وحی و رسالت را می‌دیدم و بوی نبوت را استشمام می‌كردم.»

خدیجه علیهاالسلام تا آخرین لحظه بر آن ایمان پای فشرد و در راه اسلام فداكاری و گذشت نمود و یك لحظه از رهبر اسلام و حمایت او غافل نگشت.

3. از برترین بانوان دو سرا

برترین زنان جهان هستی را چهار زن تشكیل می‌دهند؛ چنانكه ابن اثیر از انس بن مالك از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل كرده كه فرمودند:«خَیرُ نِساءِ الْعالَمینَ مریمُ، آسِیةُ، خدیجةُ وَ فاطِمةُ؛ (5) برترین زنان عالم مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه علیهاالسلام هستند.»

همینها كه كوله بار كمال را در دنیا بستند، در بهشت نیز در صدر قرار دارند و از جمله آنها خدیجه كبری علیهاالسلام می‌باشد. «عكرمه» از «ابن عباس» نقل می‌كند كه حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند:«اَفْضَلُ نِساءِ اَهْلِ الْجَنَّةِ خَدیجةُ بِنْتُ خُوَیلَدٍ وَ فاطِمةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَرْیمُ ابْنَةُ عِمْرانَ وَ آسِیةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ اِمْرَأةُ فِرْعَوْنَ؛ (6) بهترین زنان بهشت اینانند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون»

4. برترین همسر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله همسران متعددی داشتند، ولی از نظر درجات یكسان نبودند.

یكی از آنها در حال حیات و بعد از رحلت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله سخت حضرت را اذیت و آزار داد، و بر خلاف دستورات او حركت كرد، كه همین امر باعث تنزل مقام و منزلت او گردید، ولی برخی از آنها مانند خدیجه كبری با تمام وجود و هستی خویش در راه اطاعت از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و جلب رضایت او كوشید و در نتیجه در بین تمام همسران رتبه ممتاز را كسب نمود. مرحوم شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام نقل می‌كند كه آن حضرت فرمودند: «تَزَوَّجَ رَسُولُ اللّهِ بِخَمْسَ عَشَرَ اِمْرَأَةً اَفْضَلُهُنَّ خَدیجَةُ بِنْتُ خُوَیلَدٍ؛ (7) رسول خدا صلی الله علیه و آله با پانزده زن ازدواج كرد كه برترین آنان خدیجه دختر خویلد بود.»

5. مادر زهرا علیهاالسلام

طبق نص قرآن كریم همسران پیامبر مادران روحانی مؤمنان و«ام المؤمنین» هستند: «وَ اَزْواجُه اُمَّهاتُهُمْ (8) »؛ «همسران او (پیامبر) مادران مؤمنین هستند» و خدیجه از برترین مصداقهای آیه بشمار می‌رود. واین سعادت در بین همه زنان حضرت، نصیب خدیجه گشت كه یازده امام از نسل او از طریق فاطمه زهرا علیهاالسلام پدید آید. راستی چنین مقامی نیاز به لیاقت و استعداد بالا دارد.

از بین همه فرزندان حضرت محمد صلی الله علیه و آله فاطمه زهرا علیهاالسلام از مقام ممتازی برخوردار است؛ چرا كه هم دارای عصمت است (9) و هم امامت و وصایت از طریق نسل او استمرار یافت.

6. سخاوت و انفاق بی بدیل

ثروت خدیجه در آن دوران زبانزد خاص و عام بود. ثروت این بانوی كاردان و عاقله به قدری زیاد بود كه مالداران درجه یك قریش چون «ابو جهل» و «عقبة بن ابی معیط» در نزد او ناچیز به شمار می‌رفتند.

مورخان ثروت خدیجه را بدین ترتیب شمرده اند:

1. هزاران شتر كه اموال تجارتی او را حمل می‌كردند.

2. قبه‌ای از حریر سبز با طنابهای ابریشمی بر بام خانه‌اش افراشته بود. این امر نمایانگر ثروت فراوان او بود و فقرا نیز از روی این علامت برای استعانت و كمك مراجعه می‌كردند.

3. چهار صد غلام و كنیز كه خدمات ارجاعی او را انجام می‌دادند. (10)

پس از ازدواج با پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، خدیجه تمامی این ثروت را در اختیار رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار داد و عرض كرد: «اَلْبَیتُ بَیتُكَ وَ اَنَا اَمَتُكَ؛ خانه (من) خانه تو،و من هم كنیز تو هستم.» (11)

ورقة بن نوفل، عموی خدیجه، بعد از این قضیه كنار كعبه آمد و بین زمزم و مقام ابراهیم ایستاد و با صدای بلند گفت: «ای عرب! بدانید كه خدیجه شما را شاهد می‌گیرد كه خود همه ثروتش را از غلامان و كنیزان، املاك، دامها، مهریه و هدایایش را به محمد صلی الله علیه و آله بخشیده است و همه آنها هدیه‌ای است كه محمد صلی الله علیه و آله آن را پذیرفته است و این كار خدیجه به خاطر علاقه و محبت او به محمد صلی الله علیه و آله است. شما در این باره گواه باشید و گواهی دهید. (12) »

و پیامبر اكرم نیز از این اموال برای پیش برد اسلام و اهداف آن نهایت استفاده را برد. به همین جهت خود آن حضرت فرمود: «هیچ ثروتی، هرگز مانند ثروت خدیجه به من سود نرساند. (13) »

7. صبر و بردباری بی مانند

فردی مانند خدیجه كه در درون ثروت فراوان بزرگ شده طبعا باید نازپرورده و كم تحمل باشد؛ اما خدیجه با برخورداری از نعمتها بعد از ازدواج و ایمان به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله خود را برای تحمل همه سختیها آماده كرد، تحمل فشارهای مختلف مشركان مكه، سرزنشهای بستگان، محاصره اقتصادی در شعب ابی طالب و... مخصوصا محاصره اقتصادی سخت او را اذیت و آزار داد و با كهولت سن (63 ـ 65 سالگی) تحمل و بردباری نهایی را به عرصه نمایش گذاشت. بنت الشاطی در این زمینه می‌گوید: «خدیجه در سنی نبود كه تحمل آن همه رنج برایش آسان باشد، و از كسانی نبود كه در جریان زندگی با تنگی معیشت خو گرفته باشد، اما در عین حال و با وجود كهولت سن، سختیهایی را كه در اثر محاصره در شعب وارد می‌شد تا سر حد مرگ تحمل كرد.» (14)

8. حامی رسالت و محب امامت

چهار زن در این دنیا به حد كمال رسیده اند و به عنوان زنان نمونه و شایسته هستی شناخته شدند: آسیه، مریم، خدیجه، فاطمه علیهاالسلام. از مهم‌ترین اشتراكات این چهار زن، حمایت و اطاعت از رهبری و پیشوایان زمان خود بوده است. آسیه تا پای جان از رهبری و رسالت موسی علیه السلام حمایت نمود، مریم با تحمل تهمت و رنجها پایه‌های رسالت عیسی علیه السلام را محكم نمود، فاطمه زهرا علیهاالسلام تا مرز شهادت از امام خویش علی بن ابی طالب پشتیبانی و دفاع نمود و سر انجام شهید راه امامت و ولایت گشت.

و اما خدیجه علیهاالسلام از حامیان راستین رسالت بود. او نیز جان و مال خویش را تقدیم رسالت نمود. او هم رسالت مدار بود و هم امامت محور. هم حامی و همگام رسالت بود و هم محب و طرفدار امامت.

در مورد حمایت از رسالت در بخشهای پیشین اشاراتی به میان آمد، در این بخش فقط به یك نكته اكتفا می‌شود. حضرت آدم در بهشت نگاهی به زندگی محمد صلی الله علیه و آله و خدیجه علیهاالسلام انداخت و گفت: «یكی از برتریهای محمد بر من این است كه همسر او برای اجرای اوامر خداوند با شوهرش همكاری و مساعدت نمود و حال آنكه همسر من مرا در نا فرمانی خداوند تشویق نمود. (15) »

اما در مورد محبت و ارادت خدیجه علیهاالسلام نسبت به علی علیه السلام، مرحوم مجلسی چنین نقل می‌كند: پس از ازدواج پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با خدیجه [و به دنیا آمدن علی علیه السلام] ، خدیجه را از دوستی و محبت علی خبر داد. و خدیجه پس از آن [به علی علیه السلام محبت فراوان داشت] و برای آن حضرت به وسیله خدمتكارانش لباس، زیور آلات، كنیز و ملزومات می‌فرستاد؛ به گونه‌ای كه مردم می‌گفتند: علی برادر محمد صلی الله علیه و آله و محبوب‌ترین افراد نزد اوست و نور چشم خدیجه به حساب می‌آید.... الطاف و محبتهای خدیجه صبح و شام به خانه ابو طالب روان بود. (16) »

هنگام ولادت فاطمه علیهاالسلام، خدیجه بیشتر با ولایت آشنا گشت؛ چرا كه دخترش زهرا هنگام ولادت، بعد از شهادت به توحید و رسالت، اینگونه شهادت داد: «وَ اَنَّ بَعْلِی سیدُ الْاَوْصِیاء وَ وُلْدِی سادَةُ الاَْسْباط (17) ؛ و به راستی همسرم سید اوصیا و فرزندانم سید و سالار نوادگان رسول خدا هستند.» علاوه بر این خدیجه علیهاالسلام ولایت علی و فرزندان او را صریحا پذیرفته بود، با آنكه در آن زمان امامت حضرت هنوز به فعلیت نرسیده بود.

مرحوم محلاتی به نقل از مجلسی رحمه الله می‌گوید: «روزی رسول خدا خدیجه را نزد خود خواست و فرمود: این جبرئیل است و می‌گوید: برای اسلام شروطی است: اول: اقرار به یگانگی خداوند، دوم: اقرار به رسالت پیامبران، سوم: اقرار به معاد و عمل به اصول و مهمات شرع، چهارم: اطاعت اولی الامر [یعنی علی] و ائمه طاهرین از فرزندان او و برائت از دشمنان آنها» خدیجه هم به آنها اقرار نمود و آنها را تصدیق كرد. (18)

در خصوص امامت امیر مؤمنان، رسول اكرم صلی الله علیه و آله به خدیجه فرمود: «هُوَ مَولاكَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنینَ وَ اِمامُهُمْ بَعْدی؛ علی مولای تو و مولای تمام مؤمنان و امام آنها پس از من است.»

آن گاه دست خود را بالای دست امیرمؤمنان گذاشت و خدیجه دست خود را بالای دست پیامبر قرار داد و این گونه بیعت ابدی ولایت مداری را انجام داد. (19)

• پاورقــــــــــــــــــــی

1. سیره نبوی، ابن هشام، ج1، ص201؛ تاریخ طبری، ج1، ص521.

2. بحارالانوار،ج16،ص81 و ج103،ص374.

3. استیعاب، ج2، ص419، ش13.

4. تاریخ طبری، ج2،ص208 وشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج13،ص197.

5. خصال صدوق، باب خصال اربعه.

6. اسدالغابة، ج5، ص437؛ استیعاب، ج4، ص1821.

7. خصال شیخ صدوق، باب خصال اربعه.

8. احزاب/5.

9. احزاب/33.

10. الوقایع و الحوادث، محمد باقر ملبوبی، ص13؛ بحارالانوار،ج17،ص309 وج16،ص22.

11. همان دو.

12. بحارالانوار،ج16،ص75ـ77.

13. همان، ج19، ص63.

14. خدیجه كبری، نمونه زن مجاهد مسلمان.

15. طبقات ابن سعد، ج1،ص134.

16. بحار الانوار، داراحیاء التراث، ج37، ص43.

17. همان، ج43،ص3.

18. محلاّتی، ریاحین الشریعه، ج2، ص209.

19. همان.